Қаратау баурайындағы үңгірдің «Жылаған ата» атанып кетуіне қатысты ел ішінде аңыз-әңгімелер жиі айтылады.

Соның бірі былай баяндалады: «Ертеректе Қарт Қаратауда мекен еткен Гүрзіхан деген кісі жалғыз перзентке зар болып, әр күнін Алладан бала сұраумен өткізеді. Содан күндердің күнінде Алла оның тілегін қабыл етіп, келіншегінің құрсағына бала бітеді. Келіншегінің ай-күні жетіп босанғанда дүниеге ел күткендегідей бала емес, қарын тәрізді дөп-дөңгелек мес келеді. Оны көріп, аң-таң болған адамдар молда шақыртып, құпияның сырын ашып беруін өтінеді. Мән-жайды бірден түсінген молда әлгі кісіге былай дейді: «Бұл тегін емес. Жұбайың месті етегіне орап алып, қырық бір күн көзінің қарашығындай сақтап жүруі керек», – деп кетіп қалады. Бірақ оның әйелі шыдамсыз болып шығады. Қырық күнге жетпей жатып, әбден тағаты таусылған әйел күйеуіне қарап: «Месті қашанға дейін көтеріп жүре беремін» дейді де етегін жазып кеп жібереді. Содан доптай домалаған әлгі мес сайдан сайға секіріп барып, ортасынан қақ айырылады. Ішінен қолында аса таяғы бар кішкентай бала ытқып шығып: «Қырқына шыдап, қырық біріне шыдамағаның ба?» деп тауға қарай қаша жөнеледі. Ата-анасы баланың артынан қанша жүгірсе де қуып жете алмапты. Сол кезде бала биік тауға шығып алып, бейтаныс бір үңірге біржолата еніп кетеді. Ал жалғыз перзентінен қол үзіп қалған ата-анасы егіле жылап қала беріпті».

Қазір ол жерге адамдар зиярат етуге жиі келеді. Бұны жай ғана аңыз десек те, сол үңгірдің кіре берісінде жалаң аяқ баланың іздерін де, «Жылаған атаның көз жасына» баланған құз жартастан тамшылаған суды да көруге болады.

Жылаған ата үңгірі – Түркістан қаласынан 80 шақырым қашықтықта орналасқан.

Фото: Дмитрий Ругис

Бояу құрылымдық өзгерісті көрсетеді, тышқан жолдасының бөлшектері ана үшін қиын жағдай болып табылатын преэклампсияның сырын ашады.

Жүктілік немесе босану кезінде күн сайын жүздеген әйел көз жұмады. Бұл көрсеткіш Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының пікірінше, тым жоғары және ол – барлық мемлекетке ортақ проблема. АҚШ-та да соңғы жиырма жылда жүктілікке қатысты өлім саны күрт өсе түскен.

«Негізгі себеп – жүрек-қан тамырлары ауруларының асқынуы. Бірақ қан қысымы, аяқ-қолдың ісінуі, ақуыздың көтерілуі тәріздес симптомдары бар преэклампсия ауруларын емдеуге болады. Соған қарамастан әлемде жыл сайын мыңдаған ана көз жұмуда», – дейді Мария ханшайым атындағы Лондон университетінің иммунологі Сочита Надкарни. Оның мақсаты – тек екінші не үшінші сатысында білінетін бұл сырқаттың белгілерін одан да ертерек анықтау.

Сырқатты ерте анықтау мақсатында, Надкарни сәбидің жолдасын (плацента) зерттеді. Бұл ағза сүтқоректінің құрсағында ұрықты қоректендіреді, бірақ тек иммундық жүйе жұмыс істегенде ғана міндетін толық атқарады. Надкарни тышқан ағзасындағы осы жүйені өзгерткенде оның күретамырлары (суретте 1-ден 5-ке дейін) соғуынан жаңылған 6-9.

«Жүктілік – таңғажайып әрі керемет құбылыс, – дейді Надкарни, – егер, мұндай жағдайда иммундық жүйе қалай қызмет ететінін жақсы түсіне алған болсақ, онда оның преэклампсияда неге қауқарсыз екенін анықтау қиынға соқпайды».

ФОТО (ТҮРЛІ БЕЙНЕЛЕРДЕН ЖИНАҚТАЛҒАН): СОЧИТА НАДКАРНИ, УИЛЛЬЯМ ХАРВИ ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ, МАРИЯ ХАНШАЙЫМ АТЫНДАҒЫ ЛОНДОН УНИВЕРСИТЕТІ; НЕЙЛЬ ДАФТОН

Авторы: Кэтрин Цукерман

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Ұзақ өмір іздегендер Бама округіндегі емдік қасиеті зор саналатын Баймо үңгірінің ауасымен тыныстауда.

Қытай ірі бетбұрыстың алдында тұр. «1960 жылдардан басталған демографиялық өзгерістер әсерінен қарт адамдардың саны алдағы 20 жыл ішінде шарықтау шегіне жетпек», – дейді Принстон университетінің әлеуметтанушысы Ю. Се.

Сондықтан Қытай үкіметі медицина саласындағы болуы мүмкін артық жүктемеге дайындала бастады. Десек те, осы аға буын өкілдері өздерінен бұрынғыларға қарағанда, анағұрлым білімді және көбірек қозғалады. Сондықтан денсаулық мәселесін өз қолдарына алған. «Олар мемлекеттік медициналық қызмет пен көмекке аса сенім артпайды, – дейді Се, –  себебі дәстүрлі әдістерді таңдайды».

Әдетте ол – көпшілікке жақсы таныс ине қою және шөп дәрілері секілді баламалы медицина.

Қытайлықтар лас қалаларды тастап, салыстырмалы түрде ауасы таза, суы «мың да бір ауруға ем» мекендерге ағылуда. Ұзақ жасаушы тұрғындарымен әйгілі Бама автономиялық округіне жылына ең аз дегенде екі миллион адам келеді. Бірақ қатерлі ісік пен инсультке шалдыққандар табиғи ем алу үшін келіп, күмәнді емдік дәрілерді сатушыларға жиі тап болады.

«Қытай ауылдары экотуризмнің бұл түрін құшақ жая қабылдады», – дейді Стэнфорд экономисті Карен Эгглстон.

Қарт адамдардың ретсіз емделуі қауіпті. «Мұнда бүкіл әлем тұрғындары іздеп жүрген ұзақ жасаудың құпиясын табуға деген талпыныс бар, – дейді ол, – бірақ бұл адамдарды оңай ақша жасаушылардың құрбаны етуде».

Жуандама, балақай

Грекиядан Қытайға дейін адамдар артық салмақтан зардап шегуде. Lancet медицина журналы 2017 жылы 130 миллионға тарта адамның дене салмағы индексін зерттеп, 1970 жылдан бері семіздікке шалдыққан ересектер саны 7 есе өскенін және олардың көпшілігі АҚШ пен Қытайда екенін анықтады. 2016 жылғы зерттеулер олардың осы мерзім аралығында әр он жыл сайын орта есеппен 1,4 кило салмақ қосқанын айтады. Семіз балалар мен жасөспірімдер саны да 1975 жылғы 11 милионнан 2016 жылы 124 миллионға өскен. Ең жоғарғы көрсеткіш – Полинезия мен Микронезияда. Одан кейін Кувейт, АҚШ және Бермуд аралдары тұр. Бұл қарқынмен 2022 жылы әлемде семіз балалар салмақ жетіспеушілерден асып түспек. Кім кінәлі? Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының балалар семіздігімен күрес жөніндегі маманы Хуана Уильямсеннің пікірінше, «арзан, сапасыз тағам, ауылдан жаппай көшу, смартфондар – осының бәрі ерте жуандауға ықпал етеді». — NS

Авторы: Нина Строчлик

Фото: ЛАМам Йик Фей, NEW YORK TIMES/REDUX

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Соңғы зерттеулер күніне бірнеше саптыаяқ кофе ішкен кісінің ғұмыры ұзағырақ болатынын дәлелдеді.

Кофеқұмарлар, қуана беріңіздер! Соңғы зерттеулер бойынша, құрамында кофеин болсын-болмасын күніне екі немесе үш саптыаяқ кофе ішетіндердің оны ішпейтіндерге қарағанда созылмалы ауруларға сирек шалдығатыны анықталды.

Бұл – Еуропаның 10 елінде 500 мың адамның қатысуымен 16 жыл бойы жүргізілген зерттеудің нәтижесі. «Кофені жиі ішетіндердің бауыры мен жүрек-қан тамырлары әлдеқайда тазарақ әрі ағзадағы қабыну белгілері сирек кездеседі, – дейді зерттеуші Марк Гюнтер. – Аталмыш сусын ас қорыту жүйесі ауруларымен қоса, өзге де себептерден қайтыс болу қаупін төмендетеді».

Марк Гюнтер Франциядағы Қатерлі ісікті зерттеу халықаралық агенттігінің тамақтану және зат алмасу бөлімін басқарады.

Бұған дейін де ғылыми ортада кофе ішудің пайдасы арагідік айтылып қалатын, ал Гюнтердің мына мәлімдемесі айды аспанға бір-ақ шығарып, бұлтартпас дәлелге айналды. Ол енді сусынды пайдалы етіп тұрған не нәрсе екенін түсіну үшін кофенің химиялық құрамын сараптап көрмек.

Оның қорытындысына бүкіл әлем көз тігіп отыр десек те болады. Енді жаппай кофе ішіп кетпесек болғаны.

Авторы: Кэтрин Цукерман, фото: Ребекка Хейл, NGM Қызметкері

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Биопринтер құлақ басып шығару үшін полимерден сұлба жасап, оны шеміршек жасушалармен жауып жатыр.

Машина сізге жаңа мұрын немесе бүйрек жасап беріп жатса, қайтер едіңіз? Ғалымдар адамның дене мүшелерінің көшірмелерін жасап шығару үшін арнайы 3D принтерлерді тәжірибеден өткізуге кірісті.

«Биопринтер» аталатын бұл машиналар адам жасушаларын «сия» ретінде қолданады. Әдеттегі 3D принтерлер көлік бөлшектерін, болмаса ұсақ-түйек заттарды басып шығу үшін пластиктерді пайдаланса, биопринтердің жасушадан тұратын талшықтары үш өлшемді тіндер мен дене мүшелерін жасайды.

Құлақ басып шығару үшін принтерге полимерге ұқсас майда тесікті, иілгіш гидрогель сүлде орнатылады. Уақыт өте келе оған құлақ пішініне айнала кететін тері және шеміршек жасушалары жабылады. Нәтижесінде, гидрогель биоыдырауға ұшырайды. Арада алты ай өткеннен кейін құлақ толығымен адам жасушаларынан құралады. «Біз науқастың өз жасушасын қолданамыз, – дейді Уэйк Форест университеті жанындағы Регенеративті медицина институтының директоры Антони Атала. – Ондай мүше адам денесін жатсынбайды».

Өз зертханаларында олар қабыршық, қан тамыры және өзге де дене мүшелерін өсіріп барып науқастардың ағзасына орналастырған. Қазір олар 3D биопринтерлерден басылып шыққан дене мүшелерін имплант­тауды жоспарлап отыр:

– Барлық мүшені жасауға бола ма сонда?

– Иә, тіпті, адам жүрегін де.

– Ми туралы не дейсіз?

– Ол енді – болашақтың еншісінде.

Авторы: Эрика Энгельхаупт

Криоэлектрондық микрос­коп бір кезде «блобология» деп күлкіге қалса да, оның сапасыз кезеңі артта қалды. Соңғы жылдары cryo-EM бейнелері түйіннен жекелеген атомды көрсететін модельге айналды.

Калейдоскоп тәріздес көрініс көздің жауын алады. Бұл – шын мәнінде, түрлі-түске боялған Zika вирусы. Ол сіз осы сөйлемді оқып бітпей жатып-ақ миллионға көбею­ге қабілетті.

Біз бұл вирусты криоэлектрондық (cryo-EM) микроскоп арқылы көре аламыз. Осы айрықша керемет технология ғалымдарға молекуланы көзбен көруге мүмкіндік береді. Оларға жасушалық механизмнің өмірін зерттеу­ге бұрын-соңды болмаған жеңілдік туғызып отыр.

Cryo-EM технологиясы молекула құрамында суы бар көшірмелерінің бір сәтте қатқан пленкасына электрондар шоғырын бағыттауға негізделген. Мұндай «еріту» түрлі бұрыштағы молекулалардың екі өлшемді суреттерін тудырып, оның алгоритмдері артында үш өлшемге бірігеді. Алғашқыда cryo-EM молекулаларды көмескі түйірлермен шығарды. Сондықтан бірқатар ғалымдар оны бейненің жоғарғы айқындығын беретін рентгендік кристаллографиямен салыстырғанда «шатпақ» деп бас тартты. Алайда 2013 жылы cryo-EM алғашқы рет атомдық деңгейдегі ажыратымдылық сапасына қол жеткізді.

Сryo-EM арқасында біз жасуша жарғағын ұстап тұрған ақуыздарды көре аламыз. Биохимиялық революция енді қайда баратынын кім білсін? «Мен қатты қобалжып тұрмын», – дейді Франк.

Авторы: Майкл Грешко

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Мыңдаған жыл бойы Тынық мұхиты жағалауында өмір кешкен Канаданың жергілікті китасу халқы бұл аю жайлы аңызды білетін. Үлкендердің айтуынша, Raven немесе Қарға Құдай жерді қатқан тастан жасыл желекке айналдырған. Бірақ мұз дәуірінің естелігі ретінде әр 10 қара аюдың біреуін ақ етіп қалдырған. Оның ресми атауы – Кормод. Жергілікті тұрғындар оларды аю, аруақ, рух деп атаса, кейбірі оларды әулие не әдеттен тыс жаратылыс деп сенеді.

Бұл аюлар туралы деректердің артында тек аңыз емес, әрине, ғылым да бар. Олардың тегі және түрі – Америка қара аюы. Бірақ аталық пен аналықтың пигмент өндіруге әсер ететін гендерінде мутация болса, төлінің жүні аққа айналады. Мұны дәлелдеу үшін ғалымдар аю түгінің үлгілерін жинау мақсатында заманауи құралдарды пайдаланды. Кейіннен олардың ДНҚ-сын тексерді. 220 аюдың ішіндегі 22-сіне ата-анасынан бірдей ген берілген және бәрінің түсі – ақ.

Күйекке түсу маусымы мамырдан басталып, шілдеге дейін созылады. Басқа да аю түрлері секілді ұрықтанған эмбрион аналықтың жатырында ұзақ жатады. Егер ұрық әлсіз болса, эмбриондар көбеймей, аналық сол жылы бедеу қалады. Күшті  эмбриондар күзге таман ұрықтанып, қыста бірден беске дейін қонжық ертеді.

Қысқа қоң жинау мақсатында аюлар күз күндерін салман аулауға жұмсайды. Қара аюға қарағанда ақтары күндіз балықты екі есе көп аулайды екен. Өйткені ақ аю аспанның көгілдір түсімен астасып, көрінбей қалатын секілді.

Киелі аю:

МЕКЕНДЕУ АЙМАҒЫ: Британия Колумбия­сындағы Үлкен аю жаңбырлы орман аралдары мен жағалауы.

ҚОРҒАЛУ МӘРТЕБЕСІ: Бұл аюлар жерде сирек кездеседі, саны бірнеше жүздің шамасында.

БАСҚА ДЕРЕКТЕР: Ursus americanus kermodei есімі оларды алғаш тапқан Франкис К. құрметіне қойылған.

Авторы: Патрисиа Эдмондс

Фото: Пол Никлен, NATIONAL GEOGRAPHIC CREATIVE

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

1940 жыл. ІІ Дүниежүзілік соғыс кезіндегі бұл плакаттарда жыныстық ауруларды таратушы рухани азғындаған әйелдер бейнеленген. Сурет жауынгерлерге ескерту ретінде салынған.

1660 жылдары Англияға тараған обадан 100 мыңнан астам лондондық көз жұмды. Аурудан сақтану мақсатында құрбандардың есігіне «оба белгісін» қойып: «Құдай бізді кешірсін», – деп жазып кететін болған.

Содан бері қоғам денсаулығына назар күшейе берді. «Графикалық дизайн өміріңізді сақтай ала ма?» атты кітабында Люсьен Робертс пен Ребекка Райт қоғамдық  денсаулық насихаты қалай жүргенін сараптайды. Робертстің айтуынша, ХІХ ғасыр­да БАҚ, медицина ғылымы және графикалық дизайн қауіпті кесел жөнінде адамдарға ақпар беруде белсенді болды. АҚШ-та туберкулез дертінен сақтануға үндейтін бір ғана плакат алғашқы ауқымды санитарлық-ағарту науқанына «шабыт» берді. Нәтижесінде, 1900-1940 жылдар аралығында өлім-жітім саны үздіксіз төмендеп отырыпты.

1991 жыл. Көптеген АИТВ және ЖИТС плакатындағы суреттердің салмағы басым. Кеселді қалай жұқтырмауға болатынын үйрете отырып, бойдағы үрей мен қоғамдық айыптауды басуға тырысады.

Дүниежүзілік соғыстар кезінде де жыныстық жолмен тарайтын ауруларға қарсы науқандар болды. Мәселен, І Дүниежүзілік соғысы кезіндегі плакаттар жауынгерлерді азғындамауға шақырса, ІІ Дүниежүзілік соғысы кезінде сөздер нақтылана түсті: «Егер венерологиялық кеселге шалдықсаңыз, Берлин мен Римді жеңе алмайсыз!». Американың бір плакатында осындай ойландыратын тіркес жазылды. Ал 1980 жылдардан бастап плакаттар мүшеқап қолдануды насихаттады.

Робертстің айтуынша, қоғам денсаулығы мен дизайн арасында тікелей байланыс бар. Ұлыбритания­ның бірқатар ауруханалары жедел жәрдем бөлмелерін адамдардың ақпаратты қабылдау қасиетін ескере отырып жабдықтаған. Нәтижесінде, емхана бөлмелеріндегі ауыр жағдай 50 пайызға қысқарыпты.

2017 жыл. «Zika + honeymoon» деп іздесеңіз Google жүз мыңдаған ақпарат табады. Болашақта неке жүзігімен тағдыр қосқысы келетіндер дұрыс және жан-жақты жыныстық мәлімет алу үшін Аризона денсаулық сақтау департаментінің сайтына тұрақты түрде кіріп тұрады.

ФОТО: ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА КІТАПХАНАСЫ; АҚШ ДЕНСАУЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТ ДЕПАРТАМЕНТІ; АРИЗОНА ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ДЕПАРТАМЕНТІ

Авторы: Наташа Дэйли

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

ПООПО КӨЛІ Құрғақ әрі қабыршық тұз жапқан Боливия көлі. Қайықтар жағада қайырлап, балықтар мен құстар ғайып болған. Кезінде көлден нәпақасын айырған халық жан-жаққа кетіп жатыр. Олар – құрғақшылық құрбандары.

Ғаламдық жылыну мен суды ысырап етудің салдарынан әлемдегі ірі көлдер тартылып, маңайындағы тіршілік жойылып барады.

Суалған көл табанында көкжиекке қарай созылған көлік ізі көрінеді.

Біз Анд таулы өлкесінде ғайып болған, кезінде Боливияның екінші ең ірі көлі саналған Поопоның құпиясын ашу мақсатында жол талғамайтын көлігімізге мініп, қиқы-жиқы сүрлеулермен басып отырдық.

Көл табаны болса да біз теңіз деңгейінен 3650 метрден аса жоғарыда келе жатырмыз. Көктемгі құрғақ ауадан ерніміз кезерген. Мыңдаған жыл бойы Поопо көлінде балықшылықпен күнелткен ауылдар қаңырап бос қалды. Көлігіміз қам кірпіштен тұрғызылған бос үйлердің жанынан зулап өтті. Ауыл маңында ыстық жел көтерген шаң айналсоқтап жатты. Сонау алыстан су бетінде қалқып тұрған шағын ғана алюминий қайықтар көзге ілінеді. Жақындай бере сағым сейіліп, бізді тұнбаға тасталған бос қайықтар қарсы алды. Мен көліктен түстім. Аяғымның астында еріп, мұздатқышта қайта қатқан балмұздақтай қабыршақ бөліктерге бөлінген тұзды жер сықырлайды.

ПООПО КӨЛІ. Ллапаллгани тұрғыны үйінің алдында кір жуып отыр. Құдық сулары тұз татып кеткендіктен мұнда тұщы су тапшы. Ауыл еркектерінің көбі – құрылысқа, металл не тұз өнеркәсібіне жалдану үшін қалаға кеткен.

Менің жолнұсқаушым Рамиро Пиллко Зола сортаң жерді сықырлата басып, күн астында қаңтарылған күйі жартылай бұзылып тұзға көмілген қайықтардың жанына жақындады. Золаның ойына Швециядағы Лунд университетіне кетпес бұрынғы осы көлде ескекпен жүзген кездері оралды. Гидрология мамандығы бойынша білім қуып, климат өзгерісі бойынша PhD ғылыми дәрежесін алу үшін ол ауылы Сан Педро-де-Кондоны тастап кеткен болатын. Пиллко Зола маған: «Біз сөз қылып жатқан жайт түкке тұрғысыз болып көрінгенімен, өте маңызды! Отыз жыл бұрын бұл көл 3000 шаршы шақырым жерді алып жатқан болатын. Енді оны қайта қалпына келтіру қиын болғалы тұр», – деді.

Кезінде Род-Айленд штаты аумағындай жерді алып жатқан көл бүгінде жоқ. Қайықтың жанында ескірген қос қара резеңке етік жатыр. Жанарыңды қарықтыратын күн сәулесіне ағараңдаған балық қаңқасы шағылысады. «Ақырзаманнан» кейінгі осы бір көріністі тыныштыққа орағысы келгендей жел де тына қалды. Су да, тіршілік те жоқ. Айнала жым-жырт.

Жер шары бойынша климат өзгерісінен мұхиттар мен ауа қабатынан бұрын көлдер ерекше зардап шегуде. Жылу булануды үдетіп, оған судың тапшылығын арттыратын адамзаттың ұқыпсыздығы, табиғаттың лас­тануы, құстар мен балықтар тіршілік ететін ортаның жойылуы «үлес» қосуда. Иллиноис мемлекеттік университетінің су экологі және 64 ғалым бірлесе жасаған көлдер туралы әлемдік зерттеудің қосалқы жетекшісі Катерина О’Релли: «Климаттың өзгеруі барлық жерде өз ізін қалдырмай қоймайды, әр көл әркелкі кешеді», – дейді.

Мәселен, Шығыс Қытайдың Тай көлінде фермалардың сарқынды және кәріз суы циано­бактериялық гүлдердің түзілуіне себеп болады. Ал жылы су өсімдіктердің одан әрі көбеюін жылдамдатады. Бұл организмдер екі миллион адамды ауызсумен қамтамасыз етуге кедергі келтіреді. Шығыс Африканың Танганика көлінің жылынғаны соншалық, төрт тарапындағы төрт елдің миллиондаған кедей тұрғындарына талғажау болған балық шаруашылығына қауіп төніп тұр. Венесуэланың алып Гури гидроэлектрикалық су қоймасы салынған көлдің су деңгейінің төмендегені соншалық, мемлекет бүкіл елді жарықпен қамтамасыз ету мақсатында мектептегі оқу сағаттарын қысқартуға мәжбүр болды. Тіпті жуырда шлюздері алып жүк кемелерін сыйғызатындай етіп кеңейтіліп тереңдетілген Панама каналының өзі жауын-шашын мөлшері қысқарған Эль-Ниньо құбылысының кесірінен зардап шегуде. Жауынның азаюы шлюздер арқылы ағатын әрі мемлекеттің негізгі ауызсу көзі болып табылатын жасанды Гатун көліне де әсер етпей қоймады. Су деңгейінің төмендеуінен кемелерге де шектеу қойылды.

Жылынып жатқан әлемдегі көлдерге кезіккен қиыншылықтардың ең «жарқын» мысалы ретінде жабық су бассейндерін айтуға болады. Оларға су келіп құйылғанымен, ағып шықпайды. Осындай ағынсыз көлдер көбіне таяз, тұздылығымен қатар, сырттан келетін ықпалға аса «сезімтал» келеді. Сондықтан ішкі көлдердің Орта Азиядағы тартылып кеткен Арал теңізінің кебін киюі әбден мүмкін. Арал теңізінің тартылып қалуының басты себебі – оған құятын өзендерді мақта алқаптарына бұрмалау еді.

Осы тектес суды шамадан тыс пайдалану мен артып жатқан құрғақшылық салдарынан болатын құбылыстар бүкіл құрлықтың тұйық көлдеріне тән. Жер серігінен түсірілген суреттер жаға ұстатарлық көрініс­терді паш етуде. Мәселен, Африкадағы Чад көлінің 1960 жылдағы аумағының қазір шағын ғана бір бөлігі қалған. Көлде балық пен егін кәсібіне қажетті су қоры шектеулі. Босқындар да осы көлге тәуелді, сондықтан ресурстарға қосымша жүк түсуде.

Ллапаллганидегі жас жеткіншектер есейгенде баскиім, кілт бауы, сырға және басқа да қолөнер бұйымдарын жасап, ішіп-жемін табу үшін қамыс өруді үйренуде. Көлдерінің қайта қалпына келуінен үміттеніп, ауылда қалған урулықтар күндерін әрең көріп жүр.

Иранның Урмия көлі кезінде Каспий теңізінен кейін аймақтағы екінші ең ірі тұзды көл саналған. Алайда соңғы 30 жылда оның су деңгейі 80 пайыз шамасында төмендеп, көлдегі тұзды асшаяндармен қоректенетін фламинголар жоғалуға шақ қалды. Бүгінде мұнда бірқазандар, көкқұтандар мен үйректер де көп көзге түспейді. Көзге ілінетіні ешқайда апармайтын айлақтар, тұзға шөгіп кеткен кеме қалдықтары мен құнарсыз ақ тұз қабыршақтары ғана. Ескен самал жел тұзды егін алқаптарына қарай ұшырып, топырақтың құнарына өз залалын тигізуде. Зиянды тұзды тозаң 90 шақырым қашықтықтағы 1,5 миллион халқы бар Табриз қаласында көз, тері және өкпе ауруларын өршітуде. Қазіргі таңда Урмияның көзтартарлық көгілдір суы қан түстес қызылға боялған. Оған себеп – су тұздылығының және қайраңдарға күн сәулесі түскенде гүлдеп, түсін өзгертетін бактериялар мен балдырлардың көбеюі. Бір кездері шипалы былауына бола осында ағылатын турис­тер бүгінде қолын төбесіне қойып қашады.

Климаттың өзгеруі Урмияның айналасында құрғақшылықты арттырып, су булануын үдете түсетін жазғы ауа температурасын көтерді. Алайда бұл – әңгіменің басы ғана. Мұнда мыңдаған заңсыз ұңғыма мен бөгет салынып, көлге құятын өзен суларын бұрып, алма, бидай, күнбағыс өсіру жобалары жүзеге асырылған. Мамандар бұлай жалғаса берсе, Урмия Аралдың кебін киюі мүмкін екенін алға тартады. Ғалымдардың жанайғайы президент Хасан Руханидың құлағына жеткен болуы керек, ол бөгеттерден көбірек су бөлу, суландыру жүйесінің тиімділігін арттыру және суды аз қажет ететін өнім түрлеріне ауысу арқылы Урмияны қайта жандандыруға бес миллиард доллар бөлуге уәде берді. Иран мен АҚШ арасындағы шиеленіске қарамастан, қос көлдің Поопо кебін киюінен сескенген қос мемлекет Урмия мен Үлкен тұзды көлді қалпына келтіруге қатысты өз мамандарының пікір алмасуына кедергі болған жоқ.

Боливияның Альтиплано үстірті оңтүстік Андтың екіге бөлінетін жеріне кептетіліп кіріп, шоқыдай керіліп жатыр. Жазықтың шөбі мен бұтасы қысқа әрі жерге жабысып өседі. Осынау қатал табиғатта күнкөріс қамымен жүрген адамдар да әлгі өсімдіктер сияқты қытымыр келеді. Жазықтық терістігіндегі Перу мен Боливияның шекарасында 3810 метр биіктікте Титикака көлі орналасқан. Оңтүстік беткейіндегі 3656 метр биіктікте көз шағылыстыратын Салар де Уюни бар. Поопо осы екеуінің ортасында жатыр. Бірі – әлемдегі ең биік коммерция­лық кемелер қатынайтын көл, екіншісі – ең ірі тұзды жазық.

Ғалымдардың Поопоның шөгінділермен толып кеуіп, Салар де Уюни секілді тұзды жазыққа айналуынан қауіптенгендеріне біраз болған. «Кемінде алдағы мың жылдықта көлдің жоғалуы болжанбаған», – дейді Оруро техникалық университеті жаратылыстану ғылымының профессоры және Боливияның таулы қыраттарындағы су айдынын тексеретін топтың мүшесі Милтон Перез Ловера. Климаттың өзгеруі, құрғақшылық, өзеннің жоғарғы ағысын шаруашылыққа жаппай пайдалану, тау-кен өндіру секілді біршама факторлар комбинациясы процесті жылдамдатып, көл суының құрғап, құнарсыз­дануына әсер еткен. Перез Ловераның айтуынша, егер биыл Ла Нина Андқа көп жауын алып келсе, Поопо жартылай қалпына келуі мүмкін. Дегенмен өзге мамандар көлдің су құстарын және жойылып кету қаупі төніп тұрған үш түрлі фламинголарға қыстап шығуға мүмкіндік беретін экологиялық функциясының қайта қалпына келетініне күмәнмен қарайды. Онымен қоса, олар өткен мың жылдықта тұрғылықты халықтың басты кәсібі болған балық шаруашылығының қайта жанданатынына да аса сеніңкіремейді.

Бактериялар мен балдырлар қызыл түске бояған көлге жылдар бойы халық Иранның түкпір-түкпірінен ағылып келіп жатты. Алайда 1980 жылдан бері судың көлемі 80% кемігелі келушілердің қарасы азайған. Қазіргі буын бұл көлге түскендердің соңғысы болуы ықтимал.

Поопо көлінің тағдыры «су тұрғындары» деп аталып кеткен тұрғылықты уру халқының тұрмыс-тіршілігімен тікелей байланысты. Көлдің ауқымы мен тереңдігі жыл сайын кеміген кезде урулықтар балық аулау үшін көлдің ортасына қарай жылжи берген. 2014-2015 жылдары таяз көлдің температурасы қалыпты 15-25 градустан жоғарылап, ондағы балықтар жаппай қырыла бастады. Қарыны жоғары қараған көп балықтың қаңқасы су бетіне шығып қалды. Боливияның Денсаулық сақтау министрлігінің тапсырмасымен урулықтардың ауылы Ллапаллапаниді тексеріп шыққан Франц Аскуи Зуна ондағы су температурасының 38 градусқа жеткенін анықтап, «көлдің қызуы көтеріліп жатыр» деген «диагноз» қойды.

Көп өтпей құстар ашығып өле бастады, ал қалғандары басқа жаққа ұшып кетті. 2015 жылғы қатты булану кезінде су бетінен көтерілген бу Альтипланоның желімен ұшып кеткендіктен, көлдің су деңгейі едәуір төмендеді. Сол жылы мемлекет Поопоны «апатты аймақ» деп жариялады. Маңайдың тұрғындарына макарон өнімдері, күріш, сұ­йықмай және қант таратылды. 2017 жылдың басында жауынның арқасында көлдің суы жартылай толыққандай болды. Федералды шенеуніктер көлдің тікұшақтан түсірілген суреттерін қуана жариялап, бір марқайып қалды. Дегенмен біршама уақыттан соң Боливия президенті Эво Моралес көлдің таяз жерлерінің жылдам қарқынмен тартылып бара жатқанына куә болды. 2017 жылдың қазанында Жер серігінен түсірілген кескіндер көлдің апат алдында тұрғанын растады.

Моралес бұл жайттың табиғи кебу процесі екенін алға тартып, аталмыш жайтта мемлекеттің кінәсіздігін дәлелдеп бақты. Әлгі көл бұрын тартылып, 1990 жылы қайта қалпына келген екен. Алайда мамандар одан бері жағдайдың ушыққанын айтады. Қазіргі таңда суайрық пен көлдің маңа­йындағы кедей тұрғындардың келешегі бұлыңғыр болып тұр.

Пунака Тинта Мария ауылына барар жолда біз аяғына резеңке етік, басына жұмсақ сабан баскиімін қисайта киіп алып, шолақ кетпенімен митыңдап жатқан қарияны көрдік. Көл кепкелі Фелиз Маурисио күнделікті кәсібін қам кірпіш құюға алмастырған. «Бізде көл де, балық та жоқ, – дейді Маурисио, – дым жоқ». 77 жастағы Маурисио – жергілікті балық аулау кәсібін жалғастырушы. Ақсақал «тотора» атты ұзын теңіз қамыстарынан қайық байлау шеберлігімен танылған.

УРМИЯ КӨЛІ. Реза Манафзаде тұзды көлдің жағасындағы жаңа тәсілмен суарылатын жеміс ағашы фермасында жұмыс істейді. Бұнда су тек тасымалданып әкелінеді. «Мен ұлымның болашағына қатты алаңдаймын. Егер Иранда су болмаса, өмір де жоқ», – дейді ол.

Маурисио мен жұбайы және қызы – бір кездері Поопо көлі болған жердің «жаға­лауында» қабырғалары қам кірпіштен, шатыры сабаннан жасалған үйде тұрып жатқан аз отбасылардың бірі. Бір ұлы мал бағу үшін қоныс аударса, екіншісі – Кочабамба қаласында құрылыс саласында жұмыс істейді. Олардың Пунака Тинта Мариядағы және басқа ауылдардағы көршілері жан-жаққа шашырап қашқан. Біразы тігін және тоқыма саласында жұмыс істеу үшін Чили мен Аргентинаға қоныс аударса, қалғандары – қалада қара жұмысшы немесе қалайы, қорғасын, күміс және басқа да металл өндіретін өндіріс орындарында кенші. Қалған 20 шақты адам өздері жанындай сүйетін Поопоның жарқын келешегінен үміт күтіп, Салар де Уюнидегі тұз шахтасына жұмысқа орналасқан.

Жалпы, әлемдегі жағдаймен салыстыр­ғанда, уру тағдыры қарапайым жайт болып көрінуі мүмкін. Бүгінде жер бетінде бес мыңдай уру қалған, мың шақтысы Поопо көлі кеуіп қалғанға дейін оның жағалауын мекендеген. Табиғи апаттарға байланысты орын ауыстыруға мәжбүр болған олар өздерімен тағдырлас жандардың шерулеріне қосылуда. БҰҰ ондаған жыл бұрын табиғатпен етене өмір сүретін, аңшылық пен балықшылықты кәсіп еткен халықтардың жаһандық жылудың зардабын бірінші болып тартатынын ескерткен болатын. Норвегияның Босқындар кеңесінің Ішкі миграцияны реттеу орталығының мәліметіне сәйкес, 2016 жылы 23,5 миллион адам ауа райына байланысты апаттар себебінен баспанасын тастап кетуге мәжбүр болған. Бұл көрсеткіш сол жылғы қақтығыс пен зорлық-зомбылық салдарынан орын ауыстырған 6,9 миллион босқын санынан әлдеқайда көп.

Турасын айтқанда, ондаған жыл бойы табиғи апаттардан бас сауғалағандардың саны соғыс пен қақтығыстан қашқандардың санынан асып түсуде. Бұған құрғақшылық пен табиғаттың біртіндеп жұтауы салдарынан туған жерін тастап кеткендерді қосыңыз. Жер шарында шамамен екі жарым миллиард адам қолжетімді су қорынан әлдеқайда алыс аймақтарда тұрады. Климаттың өзгеруі мен халық санының артуы адамдарды табиғаты қолайсыз аймақтарға көшуге итермелеуде. Бұл, өз кезегінде, тұрғындардың баспанасыз қалу ықтималдылығын 40 жыл бұрынғы көрсеткішпен салыстырғанда 60 пайызға арттырып отыр.

УРМИЯ КӨЛІ. «Рахманлу» айлағында тек бос ғимараттар мен қайықтар ғана қалған. Көлдің суы мол кезде оған қарсы беттегі Табриз қаласынан бірнеше сағатта жететін паромға заттарын арту үшін көліктер шлюзде кезекке тұратын.

Көшуге мәжбүр болғандардың көбі өз елдерінің аумағынан аспайды. Егер олар шекараны кесіп өтетін болса, ешқандай зорлық-зомбылық немесе қудалауға ұшырамағандықтан, БҰҰ-ның қорғауына ие бола алмайды. «Біз екінші дүниежүзілік соғыстан бергі ең ірі мәжбүрлі көші-қон дәуірінде өмір сүрудеміз, – дейді БҰҰ-ның Халықаралық көші-қон ұйымының бас директоры Уильям Лэйси Суинг, – бұл жолы соғыспен қоса климаттың өзгеруі де көші-қонның бас­ты қозғаушы күштерінің бірі болып тұр. Біз климаттың өзгеруінен зардап шеккендердің қоныс аударуына қолдау көрсетуге бармыз».

Жел өтіне қарсы жүйткіп келе жатқан Сузукидің ішінен Пилько Зола: «Тоқта! – деп айғай салды, – артқа жүр!». Біз Поопоның таулы аймағындағы тегіс құмды жазықта зулап келе жатып, суару каналына көлденең салынған көпірден өтіп кеткенімізді байқамай қалыппыз. Айналып жүріп тапқан шағын тоған мен оған іргелес Десагуалеро өзенінің бәрі құрғап қалған. Поопо суының 65 пайызынан астамын сол өзеннен алатын. Десагуадеро – бастауын Титикака көлінен алатын Боливия жазығында 300 шақырым созылып жатқан ірі өзен. Өзеннің бойынан тау-кен өндірісі, шаруашылыққа қолдану мақсатында жүздеген суландыру каналы мен өзге де суды реттеу жүйелері салынған. Боливия мен Перудегі зауыттар мен қалалар суды өзеннің басты саласы – Мауриден алады.

Бізден бір сағаттық жерде 1961 жылы Такахуа өзенінде салынған бөген бар. Оның түбіне бір қабат қалың шөгінділер үйілген. Бетінде фанера қалыңдығындай ғана су. «Бізде осы іспеттес бес бөген бар, – деді сор­ға айналған теңіз табанымен кетіп бара жатып, жанарын төменіректегі су қоймасына қадаған Пилко Зола. – Жартылай қуаң аймаққа бөген салудың мәні жоқ, себебі біз судың жоғарғы ағысын бөгеп, оның булануын жылдамдатудамыз».

Бенжамин Андерсон көлде шалқайып жатыр. Су көлемі 1800 жылғыдан 50 пайызға азайғандықтан, тұздылығы артқан. Мәселен, көлдің солтүстік бөлігіндегі судың тұздылығы мұхиттың тұздылығынан 8 есе көп.

Поопо көлі жылда қарашадан наурызға дейін орта есеппен 38 см жауын суын жинайды, бірақ жеті ай бойы құрғақшылықты бастан кешіреді. Жалпы алғанда, соңғы жылдары жауынды маусым сирей түскен. Альтиплано үстірті Эль-Ниньо тудырған құрғақшылықтан қатты зардап шекті. Ғалымдардың айтуынша, жаһандық жылынудың салдарынан бұдан былай Эль-Ниньоның келуі тіпті жиілейтін көрінеді. Перез Ловераның айтуынша, 2015-2016 жылдары Эль-Ниньо Боливияның таулы қыраттарында бұрын-соңды болмаған ең ірі құрғақшылық пен ең жоғарғы температураны алып келген. Альтиплано буды тау тізбектерінің арасында ұстап қалатындықтан, мұндағы температура әр он жыл сайын 0,9 градусқа жоғарылайды. Осы себепті судың булануы артып, көлдің деңгейі төмендей береді.

Андтағы жоғарғы атмосфералық температура соңғы 40 жылда мұздықтардың шегінуіне ықпал етті. «Титикака-Поопо» су қоймасын қоршап жатқан мұздың жартысы әлдеқашан еріп үлгерген.

«Мұздықтар алғаш ери бастағанда одан өте көп су алынады», – дейді Ла-Пастағы неміс зерттеушісі әрі «Төрт градусқа жылырақ Боливия» атты кітап авторларының бірі – Дирк Хофман. «Алайда біз судың ең жоғарғы деңгейін кейбір мұзды су тоғандарынан ғана байқай аламыз», – дейді ол, яғни мұздықтардан еріген су көлемі түгесілгенше азаюын тоқтатпайды.

ҮЛКЕН ТҰЗДЫ КӨЛ. Үйрек аулау маусымында миллиондаған құс аялдайтын көлде мына «жас аңшы» үлкендердің көмегімен қанжығасын майлап алды. Көл суын ауыл шаруашылығына жаппай пайдалану салдарынан су деңгейі төмендеп, ондағы тіршілікке қолайсыздық тууда.

1990 жылдан бері Боливияның халқы 42 пайызға артқан. Халық санының көбеюімен суға деген сұраныс та арта түсті. Өткен жылы үкімет шөгінділермен бітеліп қалған Десагуадеро өзенінің бір сағасын Поопоға бұрып, канал салған болатын. Сонымен қатар ол Урудың жанкешті жұмысшыларын қоларба, қос жүзді кетпен және біраз ас-сумен қамтамасыз етті. Жұмысшылар судың шағын бөлігін сақтап қалу мақсатында теңіз табанынан биіктігі жарты метрлік кемер соқты. Пилько Зола секілді гидрологтар бұл амалдың пайдасы шамалы деп есептейді. Олардың ойынша, проблеманың шынайы шешімі: бөгендерді ашу, тиімді суғару әдісіне ауысу, өзеннен бұрып алынатын су көлемін азайту. Алайда өзеннің жоғарғы ағысындағы фермерлердің суды пайдалануын шектеу саяси тұрғыдан тиімсіз болып тұр. Сондай-ақ Латын Америкасының ең кедей мемлекеті саналатын – Боливияның суға байланысты жобаларды қаржыландыруға қаражаты мүлде жоқ.

Титикаканы біріге басқарып отыр­ған перу-боливиялық комиссия құрғақшылық кезінде Десагуадеро өзеніне көбірек су жіберіп отыру үшін шлюздер тұрғызды. Дегенмен өзеннің жоғарғы ағысын жағалай қоныстанған перуліктердің суға деген сұранысының артуы себепті келешекте бұл шлюздер керексіз болып қалмақ. Флорида технология университетінің палеоэкологі Марк Буштың айтуынша, өзеннің суалуына Титикаканың су деңгейінің сәл ғана азаюы жетіп жатыр. Өткенге үңілсек, мұндай жайттың үш рет қайталанғанын білеміз.

Ғасырдың ортасына қарай климаттың 1 градусқа жылынуына куә болуымыз мүмкін. Титикака суы қатты буланып, су деңгейі едәуір төмендеуі де ғажап емес.

Кибиризи ауылында таңертең балық аулауға шыққан адам сардинасыз оралмайды. Танзания, Конго демократиялық республикасы, Бурунди және Замбия секілді елдермен шектесіп жатқан Африкадағы бұл көл шамадан тыс эксплуатациялау салдарынан барынан айырылған.

Поопоның оңтүстігіндегі таулы қыраттарға көз салсаңыз, көл жағалауындағы жел мүсіндеген жартастар маңында өріп жүрген лама, альпака, қойлар мен жабайы викунья табынынан тұратын пейзажға көзіңіз түседі. Ерте көктемде Еуропа мен АҚШ-тың қомағай тәбетін қанағаттандыру үшін егілген ақуызы мол астық – киноа жиналып алынған алқаптар жалаңаштанып қалады.

Сәтсіз уақыт. Маусымдық дақылдар егілмей жатып Чилидегі Атакама шөлінің желі бос егістік алқаптарын жайпап өтеді. Жабайы өсімдіктер мен бұталар өсіп тұрған кезге қарағанда, алабота егу үшін дайындалған алқаптан жел екі есе көп қалдықты көлге ұшырып әкеледі. Нәтижесінде, тереңдігі 3,5 метрлік көл құм мен тозаңға мерзімінен бұрын толып жатыр.

Тау жотасынан төменіректегі Салар де Уюни жазығының беті карта ойнайтын үстелдің көлеміндей қыртыстанған көпбұрышты пішіндерден құралған. Бұл көпбұрыштар ойылып алынып, араларын бөліп жатқан жолдар арқылы жақын маңдағы тұз зауытына жеткізіледі. Поопо келешегінің осындай болғаны ма? Байырғы Уру қоғамының басшысы Паулиньо Флорес: «Олай емес», – деп үміттенеді. Бірақ ол бәріне дайын. 57 жастағы Флорестің отбасы көрші Колчани ауылындағы тұз зауытында жұмыс істеу үшін сонда қоныс аударған.

ТАНГАНИКА КӨЛІ. Мына жүк қайығы кезінде әлемнің көлемі жағынан екінші ең үлкен тұщы көлімен жүзіп жүрген еді… (Сібірдің Байқалынан кейінгі). Бұл көл көп халықты асыраған. Алайда климаттың өзгеруі оған қауіп төндірмей қоймады.

Флорес «Экология орталығы» және «Анд халқы» мемлекеттік емес ұйымдарымен жұмыс істей келе Поопо жағалауынан тұз зауытын ашпаққа бел буған. Ұйымның атқарушы директоры Гильберто Пауельс­тің айтуынша, олар әріптестерімен бірге уру халқының тіршілігін қалпына келтіріп, қоғамды қорғау үшін аймақты жан-жақты зерттеп жатқан көрінеді. Пунака Тинта Мария – кепкен көлдің жағасындағы жартылай босап қалған ауыл. Ауылдың балықшылары мен аңшылары отбасыларын асырай алмай мұрындарынан шаншылды. Осы тектес жайттар әлемнің түкпір-түкпірінде қайталанып отырады.

Флорес көлі қайта қалпына келетін, балықтар мен құстар оралатын күнді армандайды. Ол бір кездері Поопо көлінің айналасында әкесімен және туған-туыстарымен аң ұстап, балық аулаған кездерін сағынышпен еске алады. Урулықтар өздерін осыдан 3700 жыл бұрын Альтипланоны алғаш мекендеген тайпалардың ұрпағымыз деп есептейді. 2013 жылғы зерттеу барысында олардың ежелгі Анд тұрғындармен генетикалық ұқсастықтарының бары анықталды. Жүзбелі қамыс аралдарында тіршілік еткен азат халықтар Инк империясынан да ұзағырақ ғұмыр кешкен және испандықтардың қатал шабуылына төтеп берген. Алайда бүгінде урулықтар сүйікті көлдерінен айы­рылғалы отырған диаспораға айналған. «Егер көл жойылса, уру да жойылады, – дейді Флорес, – көл бізге азық қана емес, келешекке деген сенім де».

ТАНГАНИКА КӨЛІ. Казинга ауылының маңында еркектер сардина аулайтын тор құрған. Мұнда температураның жарты немесе бір градусқа көтерілуі балық түсіміне әсер ететіндіктен, мұндай өзгерістер тіршілігін көлмен байланыстырған миллиондаған адам үшін апатпен тең.

Автор: Кеннет Р.Уейс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Наурыз айының суығында ауыл тұрғындары мына секілді жартылай жабайы жылқыларға қолдан жем-шөп береді. Жазда олар осылармен аң терісін тасиды. Фотограф отбасы бұл биеге «Кішкентай» деп ат қойыпты.

Жаc зерттеуші ата-бабасының қиырдағы мекеніне сапар шекті.

Кейде шынайы өмірде де таңғажайыптар болады. Қалада өскен Елена Анасова бала кезінде қиындығы мен қызығы мол, ит тұмсығы батпайтын ну орманы бар ауыл туралы аңыз-әңгімелерді жиі еститін. Енді, міне, жасы 34-ке келген суретшінің өзі 300 жылдан астам уақыт бұрын ата-бабалары қоныс тепкен мекенге табан тіреді. Олар аң терісі үшін Сібірге көшіп келіп, осында тұрақтап қалған орыс аңшылары болатын. Анасованың әкесі осында дүниеге келген және осы жерді Отаным деп есептейтін.

Бұлан тілі – мейрам дастарқанының сәні. Дашаның анасы әп-сәтте аң терісін сыдырып, етін бұзып, қазанға салады. Қолына кәмпит ұстаған бес жасар қыз бұл көрініске тамсана қарап тұр.

Тунгус немесе евенки тілінен жалпақ тілмен ауылдың аты Арал деп аударылады. Алшақтық пен шекараны көрсету – Анасова зерттеуінің түпкі мақсаты. Бұл ғажайып әрі оқшауланған Аралға жол талғамайтын көлікпен жетесіз. Ол үшін батпақты субарктикалық тайгада белгілі бір уақыт қатып жататын қысқы жолды пайдаланасыз. Ең жылдам көлік – тік­ұшақ. Ол ауылға 300 шақырым қашықтықта орналасқан Киренск қаласынан айына екі рет ұшады. Егер адам саны толып кетсе, тағы екі апта сарылып күтуге тура келеді.

Мадоннаға ұқсайтын фотографтың жиені Валентина кенжесін құшақтап тұр. Он айлық Варвара түлкі терісімен ойнап отыр.

Анасова Аралға жеткенде атқарылар жұмыстың көптігін байқады да қайтуға асықпады. Күн жылы кезде аңға қар көліктерінсіз-ақ атпен шыға беруге болады. Қалаға барғанда ғана болмаса, басқа кезде мұнда қолма-қол ақша аса көп қажет емес. Ауылдан кейін қала өмірі басқаша көрінеді. «Шаһар тіршілігі қиын, себебі жаның тыншымайды, – дейді Анасова. – Тіпті, қақаған аяздың өзін аңсайсың».

Иттер жайлы орынға жайғасып алыпты. Ауылдықтар әр иттің генеологиялық ізін бақылып отырады: жақсы аңшы болады дегендерінің бөлек тізімі бар.

Маусым айында ауа температурасы сәл көтеріледі. Анасова айфонына ауа райы деректерін сақтап отыратын. Қаңтар айының бір таңында температура -53-ті көрсетіп тұрды.

Мұнда ауызсудан таршылық болмаса да, қарт аңшы Валерий әр таңды бетін қармен жуып қарсы алады. Себебі суық күш-қуаттың қайнары саналады.

Автор: Ив Конант, фото: Елена Анасова

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Қатерлі ісікті емдеудің жаңа тәсілі иммундық жүйенің Т жасушаларына (қызғылт) қатерлі ісік жасушасын тауып емдеуіне көмектеседі (сары).

Қазіргі қатерлі ісікті емдеудегі жоғары технологиялық әдістер жүзжылдық тәжірибеге сүйенеді, яғни ағзаның иммундық жүйесін ісікке қарсы бағыттайды. 1891 жылы Нью Йорк қаласында Уиллям Колей есімді хирург ісіктің кей түрлері емделуші инфекция жұқтыр­ғаннан кейін де жазыла бастағанын байқаған. Осыны сезген Колей қылтамақпен ауыратын науқасқа бактерия еккені сол-ақ екен ол адамның ісігі біртіндеп қайта бастайды.

Қазір иммуннотерапия қатерлі ісікті зерттеуде маңызды салаға айналды. Ғалымдар инфекция иммундық жү­йенің белсенділігін арттыра алатынын анықтады. Егілген Т жасушалары қатерлі ісік жасушаларын тауып жояды.

Зерттеу барысында иммундық шабуылдар секілді, қатерлі ісік жасушаларын «Т» жасушаларынан қорғану үшін жамылатын қабықшадан аршып алатын дәрілермен қоса жаңа әдістер табылды. «Кейбір тәсілдер иммундық жүйенің бар күшімен жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Ал өзгелері олардың қарқынын арттырады, жолындағы молекулалық және жасушалық кедергілерді алып тастайды», – дейді Мюнхен экомедицина зерттеу орталығының зерттеушісі Эльфриде Ноесснер.

«Нәтижесінде, – дейді Ноессеннер, – иммуннологиялық кедергіні жоя алатын антиденелермен қоса, құрама емдеу тәсілінің көмегімен қатерлі ісіктің көптеген түрін жазуға болады».

Авторы: Эрика Энгельхаупт

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

ХХ ғасырдағы әлемді зерттеу бойынша екі тарихи маңызды оқиға – Эдмунд Хиллари мен Тенцинг Норгейдың Эверест шыңын бағындыруы, бұл – олардың шыңға өрлеу сәті және Солтүстік полюсті ашуы. Төмендегі суретті полюс экспедициясын басқарған Роберт Пири Солтүстік полюсте түсірген.

Мұнда топ мүшелері – Инуитс Оокэ, Оота, Эжиңуа, Сигло және Пиридің досы америкалық Тэттью Хенсон орнатқан бірнеше тудың біреуі көрініп тұр.

«Соңында полюске жеттік!» Бұл – Роберт Пиридің күнделігіндегі жазба. 1909 жылы National Geographic қоғамы демеушілік еткен экспедиция барысында оның тобы Солтүстік полюсті ашқанын жария етті.

Эдмунд Хиллари мен Тенцинг Норгей 1953 жылы 29 мамырда «Эверест шыңын тұңғыш бағындырған альпинистер» атанды. Олар Rolex демеушілігімен жабдықталған экспедицияның мүшелері еді. Жалпы алғанда National Geographic пен Rolex түрлі зерттеу экспедицияларына 200 жылдан астам уақыт бойы қолдау көрсетіп келеді.

National Geographic пен Rolex картада жоқ жерлерді зерттеп жүрген жандарға демеушілігін жалғастыра бермек. Бірақ талап өзгерді: енді зерттеу­шілер өз жұмыстарын көпшілікке ғылыми негізде терең түсіндіруге және адамдардың оларды қорғауға деген ынтасын оятуға талпынуы тиіс.

National Geographic пен Rolex серіктес ретінде үш аса маңызды бағыт бойынша жұмыс істемек: мұхит, полюс және тау:

• Өзгелерге ой сала алатын жігерлі ғалымдар мен жазушылар жетекшілік ететін экспедициялар жасақтау;
• Ғылыми жаңалықтар, жаңа технологиялар мен инновациялық шешімдер ұсына алатын зерттеулерді қолдау;
• Бұқараға білім мен ақпарат тарататын басқосулар ұйымдастыру.

Мұхиттарда жұмыс қазірдің өзінде қызып жатыр. Nationalgeographic.com сайтында осы ынтымақтастықтың арқасында туған жаңа мақалалар жарық көріп, фотосурет, кескін мен анықтамалық мәліметтер ұдайы жария­ланып, әлеуметтік желілерде белсенді бөлісілуде.

Екі ұйым да мұхит зерттеу саласындағы жетекші тұлғалармен көп уақыттан бері ынтымақтастықта. Олардың арасында Rolex компания­сымен 1970 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан мұхиттанушы Сильвия Эрл, 1960 жылы батискаф құрылғысымен мұхиттың ең терең нүктесіне жеткен мұхиттанушы Дон Уолш, 2012 жылы бір адамдық арнайы аппаратпен осындай тарихи тереңдікті бағындырған режиссер Джеймс Камерон, «Rolex National Geographic: 2017 жыл зерттеушісі» атанған суасты фотографы Брайан Скерри бар.

Rolex пен National Geographic зерттеу­шілердің жаңа буынына көмек көрсетуді мақсат тұтады. Осы ынтымақтастықтың арқасында қол жеткен жетістіктер жөнінде келесі беттерден оқи аласыздар.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

«Табиғат бізден көмек сұрап тұр, – дейді Аша де Вос қазіргі жағдай туралы, – бірақ қол ұшын созуға бізде үнемі мүмкіндік бола бермейді».

Аша де Восты білгің келсе, іске жібер. Ол Шри Ланка көк киттерін зерттеуді бастаған кезде оларды сақтау өзекті мәселе емес еді. Бүгінде оның видео­лары мыңдаған жанашыр жинады, арасында тіпті билік өкілдері де бар.

2003 жылы Вос балықшылар мен зерттеу кемелері бортынан бақылай жүріп, киттердің кемелерден қорқып, шүйгін жерлерге қоныс аудара алмай қалғандығын анықтады.

Теңіз сүтқоректілерін зерттеуші ретінде Шри Ланкада алғашқы Ph.D. ғылыми атағын алған Аша де Вос ақпарат құралдарының назарын осы мәселеге аударып, оған үкіметтің араласуына ықпал етті. Биыл ол теңіз табиғатын сақтау саласында білім беру мен зерттеуге бағытталған Шри Ланкадағы тұңғыш Oceanswell ұйымын құрды.

Авторы: Аша де Вос

Грэйс Янг маржан кедертасы қалай өзгеретінін зерттейді. Ол бірқатар экожүйелерді қалпына келтіру үшін жасанды рифтер дайындап, оны су астында орнатуға көмектесуде.

Грэйс Янг бірде су астында өмір сүріп, Флорида-Кис аралдарында 15 күн бойы 20 метр тереңдікте зерттеу жүргізіп көрді. Иллюминатордың арғы бетінде тұтасқанат та, теңіз алабұғасы айналшықтап жүрген кезде ол өзін өзге ғаламшардағыдай сезінді.

National Geographic қоғамының жас ғалымы Янг маржан кедертастарының орналасқан жері, қалай өсетіні және ары қарайғы тағдыры не болатынын жіті зерттейді. Зақым келмеген маржан кедертастары кішігірім қалаға ұқсайды. Мұнда балықтарға арналған «бөлмелер» бар, маңында азық өседі, көлемі миллиметрлік және ұзындығы бір метрлік ағзалар тығыз кеңістікте бірге өмір сүруде. Рифтердегі тіршілікті түсіну арқылы оларды қорғау жолдарын да анықтауға болады.

Рифті жіті зерттеу үшін оны жақыннан көру жеткіліксіз. Сондықтан құнарлы заттардың ағынын, су температурасы мен дауыс қарқыны секілді көзге көрінбейтін өлшемдерді алу үшін ол су астында жиі серуендейді. «Теңіз жануарларының біршамасы көзімен емес, құлағымен «көреді», – дейді ол, – біз рифті осы жағынан терең зерттегіміз келеді».

Авторы: Грэйс Янг

«Менің зерттеуім технологияға тәуелді», – дейді акула көшін спутник арқылы бақылайтын Джесика Крамп. Акула су бетіне шыққан сайын компьютерге түседі.

Кук аралдары бір кездері Джесика Крамп жұмыс істеген Сан-Диегодағы дәрі-дәрмек зертханасынан жырақта орналасқан. Оқуы барынша нәтижелі болуы үшін ол жұмысын акулаларды қорғауға арнады. Айтуынша, акулалар оның мұхит құпияларына деген қызығушылығын оятқан.

Бала кезінен Жак Кустоның фанаты болған Крамп Раротонга аралына қоныс аударады. Ол Тынық мұхитының оңтүстігінде Кук аралдарында орналасқан. Крамп коммерциялық мақсаттағы акула саудасына тыйым салу науқанын сәтті өткізіп, 1997 миллион шаршы шақырымды акула қорғау аумағы ретінде белгілеуге атсалысты.

Содан бері Крамп Sharks Pacific, яғни Тынық мұхит акулалары аталатын зерттеу, қорғау және үгіт-насихат ұйы­мын құрды. Ол акулалардың қозғалысын бақылап, қауіп төніп тұрған жануарларды қорғаудың тиімді жолдарын анықтайды. «Мен акулалар мен адамдар арасындағы тепе-теңдікті тапқым келеді», – дейді ол.

Авторы: Джессика Крамп

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Шах Селбе мен көмекшісі Аарон Краймс камера орнатылған әуе шарымен Калифорния жағалауын түсіруде.

«Табиғат қорғау технологиясы үшін бұрын дәл қазіргідей қолайлы уақыт туған емес», – дейді Шах Селбе. Бұрынғы зымыран жасаушы ғалым әуесқой зерттеушілерді толыққанды жабдықтау мақсатында өткен жылы Conservify зертханасын ашты. Зертхана спутниктік мәліметтер, дрондар мен компьютерлік бағдарламалар тәрізді ашық шығыс коды бар технология­ларды қолдануға назар аударады.

Қазіргі таңда компания заңсыз сауданың жолын кесу мақсатында акулалардың қанатына жасырын орнатылатын арзан GPS трекерлерін жасауда. Ендігі мақсат – теңіз аумағын жіті бақылау үшін жарқанат секілді үңгір ішінде еркін ұша алатын дрондар жасау.

Авторы: Шах Селбе

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Қарсы бетте: Майкл Биггс егіз қыздары – Марсия мен Миллиден бір ұқсастық тауыпты: «Екеуінің де мұрны маған тартқан», – дейді ол.

11 жастағы Марсия мен Милли неге бір-біріне ұқсамайды?

Бидай өңді Аманда мен қара нәсілді Майкл Биггс бір-бірін ұнатып қосылған. «Қос нәсілді жұп ретінде дәл осындай жайтпен бетпе-бет келеміз деп ойламадық,– дейді Аманда, – ол кезде біз үшін басқа нәрсе маңыздырақ болатын».

Олар Англияның Бирмингем қаласында бас қосты. 2006 жылдың 3 шілдесінде Аманда егіз қызды дүниеге әкеледі. Қуаныштары қойындарына сыймаған жас ата-ана қыздарына ұйқасатын ат қоймаққа бекиді. Осылайша, сәбилердің бірін – Милли Марсия Мэдж Биггс деп, ал екіншісін – Марсия Милли Мэдж Биггс деп атайды.

Сәби кезден егіздердің тұлғалық сипаттары бір-біріне ұқсағанмен, терілерінің түсі мүлде ұқсамайтын. Марсияның шашы мен терісінің түсі анасынікі секілді ақшыл болса, Миллидің шашы мен терісінің қаралығы Ямайкадан қоныс аударған әкесінікінен аумайтын. «Біз ешқашан мұны ойлап уайым кешпеппіз. Ерекшелікті сол күйінде қабылдадық», – дейді Майкл.

«Кішірек кезінде, – дейді Аманда, – мен қыздарымды арбаға салып, далаға шығатынмын. Сонда адамдар маған бір, қыздарыма бір қарап:

– Олар егіз бе? – деп сұрайтын.

– Иә.

– Онда неге бірі – аққұба, ал екіншісі қара?

– Ген ғой.

Олар бұл сауалдарды қысастықпен немесе айыптағандықтан сұрамайды. Оларға бұл жайт қызық болып көрінеді, уақыт өте көздері үйреніп, олардың сұлулығын байқай бастады.

Үй шаруасындағы Аманда Марсия мен Миллиді «миллионның ішіндегі жалғызым» деп еркелетеді.

Қос кіндікті (бір-біріне ұқсамайтын) егіздердің туу жиілігі әр 100 балаға бірден келеді. Ал қос нәсілді жұптардың егіздеріне келсек, олардың әр баласының бойындағы ерекшелікті бірнеше фактор анықтайды. «Егіздердің әке-шешесінің ата-тегі мен кешенді пигменттік генетикасы әсер етуші факторларға жатады, – дейді Бостондағы Броуд институтының ғылыми қызметкері Мартин. Біз қара теріге ненің қара реңк беретініне қарағанда, ақшыл теріге ненің ақ түс беретіні туралы ауқымдырақ мәліметпен қамтылғанбыз».

Терінің түсі тек екі ықтимылдылыққа негізделмейді. Бұл – сандық ерекшелік. Бұл сандық шоғырда әркімнің өзіндік градиенті бар.

Автокөлік жөндеу кәсібін дөңгелетіп отырған Майкл бір кездері терісінің түсіне бола дұшпандықты көп көргенін айтады. «Қазір заман өзгерген», – дейді ол. Аманда екеуінің ешқайсысы қыздарының нәсілдік кемсітуге ұшырағанын байқамапты. Бірақ егіздер нәсілдік кемсітудің не екенін жақсы біледі. «Нәсілдік кемсіту дегеніміз – адамды нақты ісіне емес, терісінің түсіне қарай бағалау», – дейді Милли. Марсия бұны «адамның жанына жара салатын қылық» деп түсінеді екен. Әйтсе де, басқалар оларға тері түстерінің әртүрлі екенін айтқанда олар мұны нәсілдік кемсітушілік деп қабылдамайтын көрінеді.

«Адамдар бізге қарап жақын құрбылар екен деп ойлайды, – дейді Марсия. – Алайда біздің егіз екенімізді естігенде таңданып қалады». Олардың басқалар біле бермейтін қандай айыр­машылықтары бар екенін сұрағанымда Марсия: «Милли қыздарға тән дүниелерді және алқызыл түсті жақсы көреді. Ал маған алқызыл түс ұнамайды. Мен еркекшоралаумын», – деді.

Авторы: Патрисия Эдмондс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Мишель Андре – Испанияда орналасқан мұхит шуын бақылау жобасының жетекшісі. Ол атқамінерлерге шудың мұхит өміріне әсерін азайту жолдары туралы ақпарат береді.

Мұхит түбі ешқашан тыныш «жатпайды». Жануарлар, дауылдар мен жер сілкінісінің табиғи дауысы, оған қоса мыңдаған кеменің үні, су астындағы бұрғылау жұмыстары көп шу шығарады. Киттер мен дельфин секілді жануарлар үшін дауыс – қозғалыс құралы. Ал тосын дыбыстар осы қасиетті жойып, ұзақмерзімдік физиологиялық әсер беруі мүмкін.

«Rolex» сыйлығының лауреаты Мишель Андре әйгілі айлақтар мен ғаламшардың шалғай жерлеріндегі кеме жолдарының бойында мұхит үнін зерттеуде. «Бірнеше он жылдық ішінде, – дейді ол, – адам әрекетінен пайда болған жасанды шу тұтастай қоректік тізбекке ықпал етуде».

Андренің мақсаты – шуды жою емес, одан келетін зиянды азайту. Оның тобы LIDO – Listening to the Deep Ocean Environment (тұңғиық мұхит табиғатын тыңдау) аталатын жүйе жасады. Ол 22 суасты обсерваториясында дыбыс мәліметтерін жинап, қоныс аудару үлгісімен салыстырып, жағдайды өзгертуге жеткілікті мағлұмат жинамақ.

Авторы: Мишель Андре

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Балық шаруашылығы мен суды ластау Чили Патагониясының теңіз аумағындағы жануарлар мен өсімдіктер үшін қауіптің үлкені болып отыр.

Чили – таулары, аралдары мен түбектері әлемдегі ең жабайы табиғи орталардың бірі. Алайда мұндағы теңіз тіршілігін 1997 жылдан зерттеп келе жатқан биолог Врени Хауссерманның айтуынша, табиғаты қатал осы аймақ соңғы кезде күрт өзгеруде.

Чили түбегіндегі маржан қорлары жойылған, су ластанған, балықтар қолдан өсірілуде. Ластану деңгейі өте жоғары болғандықтан жаппай қырылу жиі кездеседі: 2015 жылы Хаус­серманн мен әріптестері 337 киттің өлексесін тапқан.

Ол түбектегі суасты өмірін құжатқа тіркеу арқылы сақтап қалуға көмектесемін деп үміттенеді. Бұдан бұрын «Rolex» сыйлығының лау­реаты су астындағы 30 метр тереңдікті зерттеген еді, енді ол түбекті 500 метр­ге жуық тереңдікте алыстан басқарылатын сүңгуір аппарат арқылы зерттемек. «Чили халқы мен атқамінерлеріне Патагония сұлулығын көрсету үшін бұл жобаның суреттері Google Earth бен YouTube желісіне жүктеледі», – дейді Хауссерманн.

Бұл суреттер осынау аймақты арнайы қорғауға алуға көмектеседі деп үміттенеді ол. Алайда, ең алдымен, түбекке келушілер санына шектеу қойылуы тиіс.

Авторы: Врени Хауссерман

Сан Диего су бассейнінде алып айбалықпен суретке түскен Тирни Тис: «Өзің жақсы көретін іспен айналыссаң, оған жұмыс деп қарамайсың», – дейді.

Балалық шағын Калифорнияда өткізген Тирни Тис мұхитты жақсы көреді. Енді теңіз биологін Галапагос жағалауынан жиі көруге болады. Ол аумақтағы мегафаунаны сақтауға қомақты үлес қосу үшін мұхиттағы алып айбалықтардың тіршілігін зерттеумен айналысады.

Суасты зерттеулерінде ол айбалықтардың қайда, қалай тіршілік ететінін, теңіз тереңіндегі ұсақ балықтар олардың үстіндегі құрттарға неге құмар екенін және басқа да қызықты мәліметтерді баяндайды.

Өзге жобалармен бірге Тис эквадорлық әйел-зерттеушілерді тасбақалар мен кит акулалары секілді теңіз жануарларының көшін анықтап, таспаға түсіретін ультрадыбысты құрылғы – теңіз биотелеметриясын қолдану әдісін үйретуде. «Ғылымдағы гендерлік теңсіздікті ескерсек,

әйел-зерттеушілерді тартудың маңызы өте зор, – дейді ол. – Біз ғылымда әйел ғалымдарға зәруміз».

Авторы: Тирни Тис