Шыны құтылардың ішінен қоңыр түс­тердің сан алуан реңі байқалады. Бұл құнарлы қызыл топырақ жұмысшылар таңнан кешке дейін ауыр жұмысқа жегілген Алабама алқаптарынан әкелінген. Қара белдеудің қою қара құнарлы балшығы. Мексика шығанағының солтүстік жағалауының құмды топырағы.

Құтылардың жанынан өтіп бара жатып, Брайан Стивенсон маған: «Әңгімені топырақтан бастау – тарихты білудің төте жолы. Қалай болғанда да, құлдық қамытын кигендердің осы топыраққа тері төгілген. Оған дарға асылғандардың қаны сіңген. Бұл топырақта Джим Кроудың заманында қоғамнан шеттетіліп, қорлыққа ұшырағандардың көз жасы бар», – деді.

Бұл топырақ ақ нәсілдіге сөз қайтарған «ауыр күнәсі» үшін адам айт­қысыз азапқа ұшырап, еш рәсімі жасалмастан жерленген сансыз америкалықтың сүйегін әлдиледі. Ол – Алабаманың Монтгомери қаласындағы мемориалдың және Equal Justice Initiative коммерциялық емес ұйымының жаңа Мұралар музейінің бір бөлшегі.

Мұнда мен кездестірген жандардың арасында жұмысына адал берілгені әрі ең сөзшеңі – Стивенсон. Ол тек – «Мейірім ғана» кітабының авторы әрі EJI ұйымының негізін салушы ғана емес, сондай-ақ бар ғұмырын тағдыр тәлкегіне ұшырап, қиын жағдайға тап болған  қоғамның әлсіз мүшелеріне арнаған жан.

Құлдыққа жегу, жаппай қамауға алу секілді афро-америкалық тәжірибенің келеңсіз тұстарын қарастыратын музей және дарға асудың құрбандарына арналған жаңа мемориал осы көктемде есігін айқара ашты. Музей экспозициясына дар ағашы қадалған оңтүстік өңірдің топырағы салынған 300 құты қойылды.

Өткен жылы музейді аралап жүріп 11 қатарға тізбектеле орналастырылған құтыларды көрдім. Олардың әрқайсысының сыртында дарға асылған адамдардың есімдері жазулы болатын. Құрбан болған ерлердің, әйелдер мен балалардың көбі алабамалықтар екен. Тұла бойымды олардың түгесілген тағдыры мен артта қалған жақындары жайлы ой құрсап алды.

Брайан Стивенсон Алабаманың Монтгомери қаласындағы музейде дар ағашы орнатылған жердің топырағы салынған құтыны ұстап тұр.

Мен мұнда Бирмингемде мектеп мұғалімі болып қызмет атқарған Элизабет Лоуренстің оқиғасын естідім. Элизабет өзіне тас лақтырған оқушыларына ұрысып тастайды. Балалар мұғалімдерінің бұл әрекетін ата-аналарына айтып береді. Бір топ адам мұғалімнің үйіне баса-көктеп кіріп, оны өлтіріп, үйін өртеп жібереді. Сонымен қатар мен Лузиананың Шривпорт қаласынан шыққан қара жігіт – үлкен Томас Майлстың оқиғасымен таныс­тым. Ол ақ нәсілді әйелге хат жазғаны үшін айыпталыпты. Сот оны ақтап шыққанына қарамастан, сот залынан шыққан Томасты бір топ адам ұрлап әкетіп, ағашқа байлап ұрып-соғып, кескілеп, атып, артынша ағашқа асып қойған екен.

Мен Миссисиппиде әкесі мен досын дарға аса жаздағанына куә болған жас жеткіншек Меймидің әңгімесін тыңдадым. Меймидің отбасы басқа жаққа көшіп кетіп, бас сауғалаған. Ал әкесінің досы қоныс аудара алмай, дарға асылған. Мейми ондаған жылдан соң Миссисиппиге қайта оралып, әкесінің досы жазым болған жерден топырақ алып, естелік құтысын толтырған сәтке дейін бұл қай штат екені туралы жақ ашпаған. «Мен жанымды жеген азапты көмгендей болдым», – дейді Мейми Киркланд. Ол кезде Мейми 107 жаста еді.

Кей кісілер сонау шалғай аудандардан келіп, әлдеқашан топыраққа айналып, жерге сіңіп жоқ болған ата-бабаларының сүйегінің орнын көріп кетеді. EJI ұйымы 35 штатта дарға асылған 4400 адамды құжатқа түсірді. Құрбан болғандардың көбі 1877-1950 жылдар аралығында Джорджия, Луизиана, Миссисиппи штаттарын мекендеген.

Стивенсон назарын құтыларға салды. «Біз бұдан бірдеңе шығара аламыз, – деді ол бір кезде. – Бұл құтылар арқылы біз жаңа түсінік қалыптастыра аламыз». Топырақ – тәнімізді тапсыратын жер ғана емес, өткен күннен белгі беріп тұрған қасиетті тарих та.

Авторы: Кэти Курик

Теңіз тасбақасын ұстап алған Мариана Фуентес сараптама үлгісін алып, белгі қойып, оны суға қайта жібереді.

Салмағы 70 келіден асатын тасбақаларды судан шығарып, қайыққа салу оңай шаруа емес. Десек те, жойылудың аз-ақ алдында тұрған бауырымен жорғалау­шыларды сақтау үшін теңіз табиғаты биологі Мариана Фуентестің істейтін шаруасы – осы. Теңіз тасбақалары әлемде жылы суда тіршілік етеді. Фуентес Багам аралдарында жұмыс істейді, жергілікті үкімет оған теңіз табиғатының 20 пайызын бөліп беруге уәде еткен.

«Әу баста тұтасқанатпен жұмыс істегім келген, – дейді ол келеңсіз бір оқиғаны еске алып, – бірақ оның жемтігіне айнала жаздадым». Кейін Бразилияға оралғанда бір ғасыр жасай алатын тасбақаларға кездесіпті.

Авторы: Мариана Фуентес

АҚШ-та төрт негізгі демографиялық топ – азиялық, латын-америкалық, ақ және қара нәсілділердің әлеуметтік жағдайы әрқилы, болашақта бұл мәселе ушыға түсуі де ғажап емес. Мәселен, қара нәсілділер мен латын-америкалықтың жалақылары ақ нәсілділер мен азиялықтарға қарағанда төмен. Жалақының жетіспеушілігінен, көбінде олар балаларының оқу ақысын төлеуге қиналады. Тиісінше, жоғарғы білім ала алмағандар жоғарғы лауазымды да иемдене алмайды.

ҚАРАЖАТ

Ақ нәсілділер мен азиялықтарға қарағанда, қара және латын-америкалық тұрғындар арасында жарлылық екі есе көп. Бұған жұмыс­сыздық пен жалақы факторының ықпалы зор.

БІЛІМ БЕРУ

Азиялықтар мен ақтарға қарағанда қара нәсілділер мен латын-америкалықтар арасында жоғарғы білім иелері сирек. ЖОО-ға түсу бо­йынша да азиялықтар көштің басында тұр.

ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ

Қара нәсілділер сәби өлімі бойынша ең жоғарғы, өмір сүру ұзақты бойынша ең соңғы орында. Қаралардың қант диабетіне шалдығу деңгейі латын-америкалықтармен бірдей.

Латын-америкалықтар нәсілдер категориясы (ақ, қара және азиаттық) кірмейді. Латын-америкалық тарға барлық испан тілді нәсіл жатады.

МОНИКА СЕРРАНО, NATIONAL GEOGRAPHIC ҚЫЗМЕТКЕРІ, КЕЛСИ НОВАКОВСКИЙ. ДЕРЕККӨЗДЕР: ҰЛТТЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ СТАТИСТИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ, ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ СТАТИСТИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ, АҚШ ЕҢБЕК СТАТИСТИКАЛЫҚ БЮРОСЫ, АҚШ-тың САНАҚ БЮРОСЫ, ҰЛТТЫҚ СОЗЫЛМАЛЫ АУРУЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚТЫ НЫҒАЙТУ ОРТАЛЫҒЫ, PEW ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫҒЫ, АМЕРИКАЛЫҚ ЗЕЙНЕТКЕРЛЕР ҚАУЫМДАСТЫҒЫ, АҚШ-тың ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ДЕПАРТАМЕНТІ.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Күн нұрын пайдаланған Cassini камералары Сатурн мен оның сақиналарының панорамалық суретін түсірді. Миссия аса құнды ақпарат жинады және бұл – үш бірдей ғарыш агенттігінің тығыз ынты-мақтастығының нәтижесі.

Cassini-Huygens ғарыш кемесі «Сатурнда тіршілік болуы мүмкін» деген елең еткізерлік мәліметті зерттеді.

Күн жүйесінің бұрын-соңды ешкім көрмеген таңғажайып суреттері жарыққа шығып, Сатурн серіктерінің біріндегі ықтимал тіршілік туралы мәліметтер пайда болғаннан кейін Cassini-Huygens миссиясы жүзеге асты. Бұл – АҚШ Ұлттық аэронавтика және ғарыш кеңістігін зерттеу басқармасы (NASA), Еуропа ғарыш агенттігі (ESA) және Италия­ның Agenzia Spaziale Italiana (ASI) ғарыш агенттігі үштігінің тығыз ынтымақтастығының нәтижесі. Бұл миссия маңызды ашылуларға қол жеткізетін өте көп мәлімет жинап, ғалымдардың болжамын нақтылай түспек. Біздің ғарыш туралы түсінігіміз өзгеретін күн алыс емес секілді.

Юпитердің бұлтты көгінде тұрған Ио – Галилео ашқан планетаның көп серігінің бірі. Аймен көлемі шамалас болса да, ол күн жүйесіндегі ең үлкен планетаның көлеңкесінен шықпайды.

Cassini тарихы осыдан 30 жылдан астам уақыт бұрын халықаралық ынтымақтастық қағидасын ұстанған екі ғалымнан басталған. Оның бірі – Сатурн орбитасына ұшырылым жасауды жоспарлаған қытайлық астроном Винг-Хуен Ип. Ол бұрын Германияның Max Planck аэрономия институтының зерттеушісі (қазір ол Max Planck Күн жүйесін зерттеу институты деп аталады) болған. Екіншісі – Сатурн серіктерінің бірі – Титанның әуе кеңістігіне енуі үшін арнайы зонд жобасын ұсынған француз зерттеушісі Даниэль Гаутиер. Ол бұл жобасын сол уақыттың өзінде Centre National d’Études Spatiales (CNES) ғарыш агенттігіне ұсынған еді.

Иптің идеясы бойынша миссияның атауы 1671 жылдан бастап 1712 жылы қайтыс болғанға дейін Париж обсерваториясын басқарған Италь­ян математигі, инженер, астроном Джованни Кассинидің есімімен аталатын болды. Кассини Сатурнның төрт табиғи серігін ашты (Iapetus, Dione, Rhea және Tethys) және оның сақиналарының бір бөлігіне сипаттама жасады.

Cassini ғарыш аппараты мен Huygens (Дат астрономы Христиан Гюйгенстің құрметіне) зондын дайындау миссиясы ұжымдық жұмысқа айналды. ESA зондты құрастырумен айналыс­ты, NASA орбиталдық аппаратты жасады, ASI кеменің алып антеннасын тұрғызды.

Бұл суретте бу мен мұздың белгілері үлкендігі жағынан Сатурнның 6-серігі – Enceladus бетіндегі гид-ротермалды вентиляциялық саңылаулардан атқылауда. Мұз құрсауындағы мұхиттың түбінде ежелгі өмірдің белгісі болуы мүмкін.

Аса қымбат және ғылыми-техникалық күрделі миссия бірнеше мәрте құрдымға кете жаздады. Ақыры 1997 жылы 15 қазанда Флорида штатындағы Канаверал мүйісінен «Титан» зымыраны ұшырылды. Сатурнға ғарыш кемесін аттандыру ісі жеті жылға созылып, тағы 13 жыл ғарыштық зерттеулерге жұмсалды.

Биіктігі – 6,7, ені төрт метрден сәл асатын, салмағы 5712 килолық «Кассини» бұрын-соңды ғарышқа аттанған ең ауыр кеме болды. Жанармайды барынша аз жұмсай отырып, ол өзге планеталардың тартылыс күшіне бағынды. Ұшу жоспары планеталардың белгілі бір тәртіпте орналасуын талап етті. Ғарыш кемесі 2004 жылы 30 маусымда Сатурн орбитасына жетуге қажетті жылдамдықты алу үшін Шолпан ғаламшары жанынан – екі, Жер жанынан – бір және Юпитер жанынан бір мәрте ұшып өтті.

Шамамен алты айдан кейін Рождество мерекесінің қарсаңында салмағы – 318 кило, ені 2,7 метрге жуық Huygens зонды Cassini ғарыш кемесінен бөлініп, 2005 жылдың 14 қаңтарында «Титанның» бетіне қонды. Huygens қонғаннан кейін 72 минут бойы Cassini ғарыш кемесіне үздіксіз мәліметтер жіберіп тұрды.

Cassini жерден 764 есе үлкен Сатурнның Солтүстік жартышарына саяхат жасады.

Титан әуе кеңістігінің шамамен бес па­йызы метан газынан тұрады, мұндағы оның маңыз­дылығы Жердегі сумен пара-пар. Ауа температурасы -179° Сельций нөлден төмен болса да, Титанның Жермен көп ұқсастығы бар. Миссияның деректерін сараптай келе АҚШ Корнелл университетінің ғалымдары ционидтік сутегі Титан бетіндегі тығыз ауа мен күн сәулесінің әрекеттесуі нәтижесінде түзілетінін анықтады. Бұл планетада ежелгі тіршіліктің кейбір формалары болуы мүмкін екенін жоққа шығаруға болмайды.

13 жылдық зерттеулер барысында Cassini Жерден 764 есе үлкен Сатурнның мүмкіндігінше белгісіз қасиетінің барлығын анықтады. Ғарыш кемесі Сатурнның Methone, Pallene, Anthe, Daphnis, Aegaeon және өзге де жаңа табиғи серіктерін ашты. Сондай-ақ полюстарда поляр шұғыласы және Оңтүстік жартышарда диаметрі 8000 шақырымға жуық орасан зор дауылдар табылды.

Cassini кемесінің арқасында Сатурн сақинасының қалыңдығын және оның құрамын білеміз. Сақина жүйесін бірнеше ауданға бөліп тұрған жолақтары бар, атап айтқанда, Cassini Division (ені – 4800 шақырым), Encke Gap (320 шақырым) және Keeler Gap (бар-жоғы 40 шақырым).

Huygens зонды Сатурн серігі – «Титанда». Мұнда өмір сүруге қажетті органикалық зат бар. Зонд қуат көзі таусылғанша, яғни бір сағаттан астам уақыт айналасынан сурет жіберіп тұрды.

Cassini-Huygens миссиясының ең таңғаларлық жаңалығы Титан мен Сатурнның өзге де табиғи серіктеріне қатысты. Сатурн­ның үлкендігі жағынан алтыншы серігі – Enceladus бетіндегі қатқан мұз құрсауының астында ежелгі өмірдің ұрығы жатуы мүмкін. Cassini борт камералары түсірген суреттерде мұз бөлшектерінің ағыны мен су буы Энкаладус­тың мұзды жабынында орналасқан гидротермалдық вентиляциялы саңылаулардан шығып жатыр. Dione –  мұз құрсауындағы Сатурн серігі, мұнда мұзды жартастар және аз көлемдегі молекулярлы оттегі иондары бар. Бұл өте жұқа ауа қабатының бар екенін көрсетеді. Hyperion-нан өмірдің негізі саналатын – сутегі мен көміртегі қосындысы табылды.

2017 жылдың 15-і қыркүйегінде Cassini ғарыш кемесі ғаламмен қоштасты. Миссия аяқталды және жанармай да толықтай дерлік жұмсалды, планетаның серіктерін ықтимал ластанудан қорғау үшін бағдарламашылар оны өртеу мақсатында бақылай отырып, Сатурн әуе кеңістігіне жіберді. Ал одан алынған мол мәлімет әлі талай зерттеудің нысанасына айналып, таңғажайып жаңалықтарға жеткізері анық.

20 жылға созылған саяхат пен зерттеулерден кейін Cassini ғарыш кемесінің миссиясы аяқталды. Ол Сатурн серіктерінің ықтимал ластануын болдырмас үшін өзінің ақтық сапары – жойылу мақсатында планетаның әуе кеңістігіне еніп барады.

Авторы: Ева Ван Ден Берг

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Генетикалық кодтың төрт әрпі – A, C, G және т угандалық Раян Лингармиллардың бойында көрсетіл-ген. ДНҚ ашқан ақпарат: адамзаттың арғы тегі қара құрлықтан екен.

Нәсіл дегеніміз не? Адамдардың ақ-қара болып бөлінуіне не себеп? Ғылымға сүйенсек «нәсіл» терминінің негізі жоқ.

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Америкадағы атақты ғалымдардың бірі – дәрігер Самуэль Мортон еді. Ол бас сүйек коллекциялайтын.

Ол әр бассүйекті өлшеуде бір процедура қолданатын: бассүйектің ішін бұрыш дәнегін толтыратын, кейін оның орнына қорғасын бытыра қолданды. Дәнекті кері шығару арқылы ми қауашағының көлемін есептейтін.

Мортон адамдар бес нәсілге бөлінеді деп сенетін. Бұл нәсілдердің өзіндік сипаттамалары мен өз орындары бар. Мортон ақ нәсілділер не «кавказдықтар» ең жоғары интеллектке ие деп дәлелдеп баққан. Шығыс-­азиялықтарды «моңғолдар» деп атаған Мортон оларды «ақылды әрі мәдениетке жақын» болса да деңгейі бір саты төмен деп, содан соң – оңтүстік-шығыс азиялықтарға, кейін байырғы америкалықтарға орын берді. Соңғы орын қара нәсілділерге тиесілі болды. Азамат соғысына дейін құл иеленушілер Мортон тұжырымын өздеріне ту етіп ұстады.

«Оның ықпалы зор болды», – дейді Пол Вольф Митчел маған бассүйектер коллекция­сын көрсетіп тұрып. Пол Пенсильвания университетінде антрополог болып істейді. Біз Мортонның кавказдықтар қабілетін асыра сілтеуге себепкер болған ерекше ірі бассү­йекке қарап тұрғанбыз. 1851 жылы Мортон дүние салған соң Оңтүстік Каролинада шығатын Чарльстон медициналық журналы оны «негр­лерге ең төменгі нәсіл деп «шынайы» баға бергені» үшін мақтаған да болатын.

Ғылыми расизмнің атасы Самуэль Мортонның бассүйек коллекциясы оның адамдарды бес катего-рияға бөліп қарағанын көрсетеді. Солдан оңға қарай: екі америкалық қара нәсілді әйел мен ақ нәсілді ер адам; Мексикалық байырғы тұрғын; Қытайлық әйел; Малайзиялық ер адам.

Бүгін Мортонды «ғылыми расизмнің атасы» деп атайды. Соңғы ғасырларда болған соншама жан түршіктірер қантөгістің түпкі себебі – бір нәсіл басқасынан артық не кем деген ойдан туындағанын байқауға болады. Сондықтан оның коллекциясын аралап көру – есте қаларлық нәрсе. Әлі де болса, біз Мортон қалдырған мұрамен өмір сүрудеміз: нәсілге бөліну саясат пен қарым-қатынасымызды айқындап отыр.

Ғылым Мортонның нәсілшілдік тұжырымының мүлде қате екенін әлдеқашан дәлелдесе де, ахуал осы болып тұр. Мортон адамдар арасындағы тұқым қуалау­шылық қасиетін таптым деп ойлады. Бірақ оның дәуірінде – Чарльз Дарвин эволюция теориясын ұсынғанға дейін, ДНҚ табылмас бұрын ғалымдар адамның мінез-құлқы ұрпаққа қалай берілетінінен мүлде хабары жоқ-тұғын. Зерттеу­шілер: «Қазір нәсілдің жалпы санатқа бөлінуі қате нәрсе», – деп айтады. Ғалымдар адамның алғашқы кесімді геномын жинамақ болған кезде өздерін түрлі нәсілге жатқызған адамдардан сынамаларды әдейі жинаған. 2000 жылы нәтижелер жарияланған кезде, ДНҚ бірізділігін анықтау ілімінің ізашары Крейг Вентер нәсіл тұжырымдамасының ешбір генетикалық не ғылыми негізі жоқ екенін байқады.

Генетикалық зерттеу адамдар жайлы екі үлкен шындықтың бетін ашты. Біріншісі – барлық адам баласы бір-біріне өте жақын, бұл тығыз байланыс аз ғана шимпанзенің байланысынан да күшті. Барлық адамның ген коллекциясы бірдей, бір-бірінен айнымайтын егіздерді есептемегенде, бүкіл адамзат генінде  шамалы ғана өзгешелік байқалған. Осы генетикалық айырмашылықты зерттеу ғалымдарға халықтардың туыстық тармағы тәріздес тізбекті қайта құруға мүмкіндік берді. Бұл екінші үлкен шындықты ашты: бүгін жер басып жүрген барша адамның түп-тамыры – африкалық!

Кари Волински, National Geographic Creative қызметкері (шимпанзе)

Мына екеуінің ДНҚ деректері шамамен 99 пайызға бірдей.

Кез келген екі адамның гені, әрине, одан да ұқсас келеді. Бірақ адамдар дене түгін жоғалтқаннан бері біздің тері түсіміз айтарлықтай өзгерді. Оған жауапты – ДНҚ құрылымындағы болмашы өзгерістер. Қара пигментация ата-бабаларымызға Африканың шыжыған күнінен қорғануға көмектес­кен. Африкадан күн сәулесі аз түсетін аймақтарға көшкен кезде ақшыл тері артықшылыққа ие болды.

Адам баласы, яғни Homo sapiens Африкада пайда болған, дәл қашан және дәл қай жерде екенін ешкім дөп басып айта алмайды. Ең таяу уақытта Мороккода табылған қаңқа қалдықтары бойынша анатомиялық тұрғыда қазіргі адамға ең жақын түр шамамен 300 мың жыл бұрын пайда болған делінеді. Сосын 200 мыңдай жыл біз Африкада тұрдық, бірақ сол уақыттың өзінде адамдар тобы құрлықтың түрлі бөліктеріне көше бастағанда бір-бірінен оқшауланып, жаңа халықтар шыққан.

Барлық тіршілік иесіндегі генетикалық өзгерістер кездейсоқ мутацияның салдары болып табылды. Мутация көп не аз бірақ тұрақты темпте болады. Сондықтан адамдар тобы неғұрлым ұзақ сақталған сайын, олардың гені соғұрлым көп өзгеріске ұшырайды.  Сонымен қатар екі топ бір-бірінен неғұрлым ұзағырақ оқшау қалса, олар соғұрлым ерекшеленетін мутацияларға ие болады.

Бүгінгі африкалықтардың генін талдау арқылы зерттеушілер қара құрлықтың оңтүстігін дәл қазір мекендейтін Хоэ-Сан тайпасы адамзат ағашының ең қарт бұтағы екенін анықтады. Орталық Африканың пигмейлері де – ерекше топ ретінде терең тарихы бар халық. Бұл екеуі де он мыңдаған жыл, тіпті адамдар Африкадан басқа құрлыққа кеткен кезден бұрын бір-бірінен оқшау тірлік етіп келеді.

Бүгін барлық африкалық емес халықтар, генетика іліміне сүйенсек, Африкадан, бәлкім, 60 мың жыл бұрын кеткен мыңдаған адамнан тарайды. Осы мигранттар бүгін Африканың шығысындағы халықтарға, соның ішінде хадзаларға ең жақын топ еді. Өйткені ол Африка халқының шағын ғана бір тармағы болатын, мигранттар өздерімен бірге оның генетикалық қасиетінің бір бөлігін ғана әкеткен.

Әйтеуір, жол бойында, бәлкім, Таяу Шығыс­та сапар шеккендер адам баласының басқа топтарын – неандертальдықтарды кезіктіріп, олармен жыныстық қатынасқа түскен. Әрмен қарай олар басқа топ – денисовтықтармен кездескен. Екі топ та одан көп уақыт бұрын Африкадан көшіп барған гомининнен тарап, Еуразияда пайда болған деп есептеледі. Сондай-ақ кей ғалымдар 60 мың жыл бұрын Африкадан көшкендер іс жүзінде қазіргі адамдардың екінші толқыны болған деп есептейді. Егер солай болса, екінші толқын біріншіден асып түскен.

Өзге құрлыққа қарағанда Африкада алуандық көп.

Өйткені қазіргі адамдар Африкадан шыққан және ол жерде ең ұзақ тұрып келді. Мұны жақтаушылар кейде Африканың лингвистикалық түрлілігін алға тартады: мұнда екі мыңнан астам тіл бар. Фотограф Р.Хаммонд бес тіл өкілін суретке түсіргенімен оның портреттік фотолары түстер спектрін көрсетеді: Оңтүстік-африкалық Хое-Сан тайпасынан кениялық Туркана өкіліне дейін. «Біртекті африкалық нәсіл мүлде жоқ», – дейді Пенсильвания университетінің генетигі Сара Тишкофф. Шамамен, 60 мың жыл бұрын Африкадан көшкен адамдар геннің бір бөлігін ғана алып кеткен.

Осы мигранттардың ұрпақтары дүниежүзіне таралды. Шамамен, 50 000 жыл бұрын олар Аус­тралияға, 45 000 жыл бұрын Сібірге және 15 000 жыл бұрын Оңтүстік Америкаға ат басын тіреді. Мекен ауыстырған сайын олардан жаңа топтар шығып, олар бір-бірінен географиялық тұрғыда оқшау қалды және генетикалық мутацияның өзіндік ерекше топтамасы пайда болды.

Осы өзгерістердің басым бөлігінің пайдасы да, зияны да болмады. Жаңа ортаға бе­йімделуге пайдалы болған мутация болып тұрды. Табиғи сұрыпталудың қысымына ұшырағандардың арасында мұндай мутация тұрғындарға тез тарады. Биік жерлерде оттегі деңгейі төмен, сондықтан Эфиопияның таулы аумақтарына, Тибет не Анд үстіртіне қоныстанғандар үшін мутация пайдалы болды, өйткені олар ауыр ауаға бейімделе алды. Сол сияқты эскимостар майлы қышқылдары мол теңіз диетасына үйренді, бұған олардың бо­йындағы генетикалық өзгерістер көмектесті.

ИДАР (EDAR) деп аталатын гендегі ахуалды есептемегенде, табиғи сұрыпталу мен мутация­ның өзара байланысы түсінікті. Шығыс Азия халықтары мен байырғы америкалықтардың басым бөлігінде 370A деген атауымен белгілі ген нұсқасының кемінде бір көшірмесі, ал көбінде екі көшірмесі бар. Бірақ африкалықтар мен еуропалықтар арасында ол сирек кездеседі.

Пенсильвания университеті жанындағы Перелман медицина мектебінде істейтін генетик Яна Камберов ИДАР генінің қызметін түсінуді үміт етіп, тышқандарға оның шығыс-азиялық нұсқасын енгізген. Бұл тышқандар сырт келбеті бірдей көрінетін сүйкімді «туыстарынан» айырмашылықтары аз сияқты болса да, айтарлықтай өзгеше. Олардың қылдары қалыңырақ, тер бездері көбірек, сүт бездерінің айналысындағы майлы қабаты кішілеу келеді.

Камберовтің тышқандары кейбір шығыс-­азиялық және байырғы америкалықтардың неліктен шаштары қалың және тер бездері көбірек екенін түсінуге көмектеседі (ИДАР-дың адам көкірегіне әсері белгісіз). Бірақ олар эволюциялық түсінік бере алмайды. Камберов, бәлкім, қазіргі шығыс-азиялықтардың ата-бабалары бір кезеңде климат өзгерісін бастан кешіп, соның нәтижесінде тері бездері көбейген болар дегенді алға тартады. Не болмаса, қалың шаш оларды паразиттерден қорғаған болар, яки 370A гені Камберов әлі де таппаған басқа артықшылықтар тудырған болар, ол анықтаған өзгерістер, шындығында, тек салдар да болуы мүмкін. «Уақыт машинаңыз болмаса, оны біле алмайсыз», – деп күрсінеді Камберов.

Көбіне ДНҚ-ны мәтінмен салыстырады, мұндағы әріптерді химиялық (нуклеиндік) негіз деп алсақ, А – аденин, С – ситосин, Г – гуанин және Т – тимин. Адам геномы үш миллиард негізгі жұптан тұрады – А, С, Г және Т әріптері толы беттер шамамен 20 мың генге бөлінеді. Шығыс-азиялықтардың шашын қалың еткен мутация – бұл Т-дан С-ға дейін, дара гендегі жеке негіздің өзгерісі.

Сол сияқты, еуропалықтардың терісін ақшыл етуге ең «жауапты» болған мутация – SLC24A5 деп аталатын гендегі өзгеріс. Аталған генде шамамен 20 мың негізгі жұп бар. Бір позицияда, төменгі Сахара аймағындағы африкалықтардың көбінде Г негізі болса, еуропалықтарда А негізі болады. Шамамен, он жыл бұрын патолог әрі генетик Кейт Ченг Пенсильвания штатының университеті жанындағы медицина колледжінде данио балығын зерттеу арқылы осындай мутацияны анықтады. Бұл балық жолақтары ашығырақ түрін шығару үшін өсірілген болатын. Кейін анықталғанындай, еуропалықтарда пайда болған гендік өзгерістей, бұл балықтардың да пигменттік гендері мутацияға ұшыраған.

Ежелгі сүйектерден алынған ДНҚ-ны зерттей отырып, палеонтологтар Г-дан А-ға дейінгі алмасуды Батыс Еуропаға салыстырмалы түрде жақында, яғни шамамен 8 мың жыл бұрын Таяу Шығыстан көшіп келген адамдар әкелгенін көрсетті. Сондай-ақ олар өздерімен бірге жаңа ауылшаруашылық технологиясын да әкелген. Бұл, бәлкім, сол дәуірдегі Еуропадағы адамдар – Ласкодағы әсерлі үңгір суреттерін салып кеткен аңшы-жинаушылардың тері түсі, мәселен, ақ емес, қоңырқай болған дегенді білдіреді. Ежелгі қаңқаларға жүргізілген ДНҚ сараптамасының нәтижелері осы қоңырқай терілі еуропалықтардың көздері көк болғанын айтады, бұл – бүгінде сирек кездесетін комбинация.

«Генетиканың көрсететіні – сол, араласу мен алмасу қайта-қайта болған және біздің бұрынғы нәсіл туралы тұжырымымыз әуел бастан қате деуге болады», – дейді Гарвард университетінің палеонтологі Дэвид Рейх. Оның осы тақырыптағы жаңа кітабы «Біз кімбіз және мұнда қалай келдік» деп аталады. Рейхтің айтуынша, нақты бір географиялық мекенге байланысты қатып қалған сипат жоқ, өйткені көп жағдайда халықтар арасындағы айырмашылықты изоляция қаншалықты жиі тудырып отырса, миграция мен араласу оларды соншалықты «өшіріп» отырған.

Неандертальдық қалдық ізі бар.

Африкадан шыққан алғашқы адамдардың кейбірі неандертальдықтармен араласқан. Нәтижесінде, барлық африкалық емес халықтарда да неандертальдық ДНҚ-ның аз мөлшері бар. Бұл гендер есебінен олардың иммундық жүйесі мықты, Д дәруменін сіңіруі жақсырақ, алайда шизофренияға шалдығу және бел айналасына артық май жинау қаупі көбірек.

Бүгінде дүниежүзі бойынша адамның тері түсі аса құбылмалы келеді. Айырмашылықтың басым бөлігі географиялық ендіктермен байланысты. Экватор маңында күн көзінің көп түсуі қара теріні ультракүлгін сәулелерге қарсы пайдалы қалқан етеді, күн жетіспейтін полюс­терге қарай бозшыл тері Д дәруменін өндіруге ықпал етеді. Тері реңін анықтауға бірнеше ген бірге қатысады және түрлі топтар түрлі гендік өзгерістің кез келген санына ие болуы мүмкін. Ченг мұның себебін анықтау үшін данио балығын пайдаланды.

«Біз әдетте тері түсіне қарай адам танимыз», – дейді Хизер Нортон. Цинциннати университетінің молекулярлық антропологі пигментацияны зерттеумен айналысады. «Сондықтан көзге көрінетін осы айырмашылықтардың негізгі себебі менің бойымда А геномы, ал оның бойында Г геномы болуынан екенін адамдарға түсіндірудің маңызы зор деп ойлаймын».

Анита Фоман Батыс Честер университетінде ДНҚ зерттеу жобасына жетекшілік етеді. Ол «түрлі-түсті» студенттеріне дәріс оқиды. Бір-екі апта бұрын олар өздерінің ата-бабалары туралы сауалнама толтырып, артынша генетикалық сынақ үшін түкірік сынамаларын тапсырды. Қазір студенттер компьютерлері арқылы сынақ нәтижелерімен танысып отыр.

Өзін нағыз үндіспін деп жүрген жас келіншек оның ата-бабаларының бірі ирландия­лық болғанына таңғалып отыр. «Бойымда байырғы америкалықтардың қаны бар» деп келген жас келіншек өзге шындыққа тап болды. «Менің тегім Таяу Шығыспен байланысты деп күткен едім», – деп қайран қалды үшіншісі.

Метиспін деп жүрген бір жігіт ата-бабасы толықтай дерлік еуропалық болып шыққанына ашулы. Христиан отбасыларында тәрбиеленген бірнеше студент еврей атанды.

«Шаң басып, шетте қалған осы шындықтың бәрі геннен шығады», – дейді Фоман. Тіпті афро-америкалық Фоманның өзі сынақ нәтижелерін көріп, жағасын ұстады: оның ата-бабасының кейбірі – Ганадан, енді бірі – Скандинавиядан болып шықты.

«Мен өзімді айтарлықтай қоңырқай түстімін деп ойлаймын. Ата-бабамның ширегі еуропалықтар болып шыққанына таңғалып отырмын. Бұл жоба нәсілдер туралы ұғым қолдан жасалғанын дәлелдеді», – дейді ол.

Әрине, нәсіл ұғымының ойдан шығарылуы қарым-қатынасқа әсер етпей қоймады. Бұл зерттеулер расизм құрбандарына жұбаныш та болмайтыны түсінікті. Өкінішке қарай, нәсіл белгісі әлі күнге дейін адамдардың қатынасын, кейде мүмкіндіктері мен тағдырын анықтайды.

Адамның шыққан тегі әлдеқайда қызық тақырып.

Қазір генеологиялық импульсті заманауи генетика күшейте түседі, ол жекелеген оқиғаларды адамзаттың ұлы көшімен байланыстырады. Мына алты адам National Geographic құралының көмегімен ДНҚ сараптамасынан өтті. Нәтижелер, шынымен, олардың «нәсілдік» мұрасы бірдей екенін көрсетеді: пайыздық көрсеткіштер жоғарыда берілген. Бірақ олардың нәтижесі ерекше. Бренда Юрковски сараптамадан бұрын. Сынақ адам тегінің жекелеген тұлғасы емес, шыққан жерін көрсетеді, ол ата-бабаларының арасында Томас Джефферсон мен Салли Хемингс болғанын білетін. «Мен – квартеронмын», – дейді ол.

Зерттеушілерге ежелгі адамдардың миграция жолдарын анықтауға және жеке тұлғаларға өз тегінің үрім-бұтағын көруге мүмкіндік берген генетикалық талдау адамдардың өзгешелігі туралы ойлаудың жаңа жолдарын таныс­тырды. Кемінде Фоман солай деп үміттенеді. ДНҚ зерттеу жобасы қатысушыларды өз тегінен жан-жақты хабардар етті. Әдетте, нәтижелер олардың ойлағанынан басқаша болып шығады. Бұл өз кезегінде, түптеп келгенде, бәрімізге ортақ ұзақ шырмалған және көбіне қатыгез тарих туралы сыр шертеді.

«Нәсіл ұғымының қолдан жасалғаны біз ешқандай топқа бөлінбейміз не ешбір түрлілік жоқ дегенді білдірмейді, – дейді Фоман, – бірақ егер біз нәсілдік категорияларын алып тастасақ, одан бетер пайдалы жаңа категория мен қатынас қалыптастыра алар едік».

Авторы: Элизабет Колберт, Фото: Робин Хаммонд

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Антропоцен. Бұл – Жер шары тарихының қазіргі дәуірін анықтау үшін қолданыла бастаған атау. Терминнің «антро» бөлігі, әрине, адамзаттың жер жүзін қалай өзгерткеніне қатысты. Адамдардың кесірінен климат өзгерді әрі ластанды.

Оң жақта берілген мысалдарда көрсетілгендей, біз ғаламшарымызды қалай «сауықтыра» аламыз. Технологиялардағы жетістіктер жерді тиімді игеруді, суды ысырап етпеу­­ге және бүлінген жерлерді қайта қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Фотограф Дэвид Эллингсон өзінің «Антропоцен» топтамасында адами қасиет пен табиғи дүниелерді ұштастыруға тырысқан. Оның туындылары ғаламшарымыздың қалай өзгеріп жатқаны жайындағы үміт пен үрейді бейнелейді.

Авторы: Даниел Стоун, фото: Дэвид Эллингсен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Айрин Сония оңтүстік Суданнан Угандаға анасы алып келген аз дүниенің бірі – милаяның (кестенің) алдында суретке түсуде.

Кейде үйден естелік ретінде тек төсек жаймасы ғана қалуы мүмкін.

Соғыс оты қайта тұтанғанда, оңтүстік судандықтар көтере алатын ғана жүктерін артынып, үйлерін тастап кете барған.

2011 жылы Судан дүниежүзіндегі ең жас мемлекет атанды. Алайда 2013 жылы елде Азаматтық соғыс басталды. 2016 жылы бейбітшілік туралы келісім бұзылғанда, босқындар шекара асып, Угандаға бас сауғалады. Мұнда оларға жұмысқа орналасып, егіншілікпен айналысып, балаларының мектепке баруларына рұқсат етілген. Араларында кейбіреулері – алғаш рет, өзгелері – екінші рет, тіпті біреулері үшінші рет атақоныс­тарын тастап кетуге мәжбүр болған. Көршілес елдің қонақжайлығының көрінісі ретінде, 2017 жылдың тамызында миллионыншы босқын Угандаға табан тіреген.

22 жастағы Виола Кайд (ортада) Оңтүстік Суданнан Уганданың шекарасына жеткенге дейін екі апта бойы милаясын арқалап жүрген. Ол әке-шешесі мен ағаларының жағдайынан бейхабар.

Лорек сұраған соң Бидибиди тұрғындары бетіне құстың, гүлдің және түрлі үлгілердің бейнелері кестеленген матаны, яғни милаяны алып шықты. Әйелдер бұл өнерді аналары мен әжелерінен үйренген. Жайма төсектің бетін жабуға, қабырғаға ілуге қолданылып, көбіне жасау ретінде әкелінеді екен.

Көптеген босқын үшін милая – бұрынғы үйлерінен қалған жалғыз естелік әрі күнкөріске талшық боларлық дүние. 38 жастағы Роуз Яун Бидибидиде милая тігіп сататын әйелдер тобын құрды. «Бас қосқанда біз әңгімелесіп, ой бөлісіп, табысымызды талқылаймыз», – дейді ол Лорекке. Мата жеткілікті болса, алпыс әйел аптасына екі жайма тігетін көрінеді.

Ауыл әйелдері өз балаларымен қатар бөтен балаларды да бағады. Кейбірінің күйеуі атақоныстары – Оңтүстік Суданды қорғау жолында шейіт болса, кейбіреуінікі жерлерін қорғау үшін елде қалып кеткен. Қос тараптың бейбіт қатынас орнатпақ болған әрекеттері сәтсіз аяқталғанына қарағанда, босқындар үшін Отанға оралуы екіталай болып көрінеді. Бір кейуана Лорекке: «Бейбітшілік орнамай елге оралудың еш мәнісі жоқ, сондықтан осында ерлерімізсіз қалуға мәжбүрміз», – деді.

Жоғарыдан сағат тілі бойынша: Анжелина Ниякум (27-де) қызымен; Эстер Минелла (46-да); Анже-лина Нянуба (25-те) балаларымен; Грейс Мония (13-те) өкіл анасының кестесінің алдында.

Авторы: Нина Строчлик

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Сирек кітаптардың қорғаушысы баға жетпес ұлттық қазынаны терең ұғына алатындай сабырлы, қырағы әрі батыл болуы шарт. Кітапты көрмеге қоярда, не саяси ант қабылдауға қолданарда ол Ясмин Ханның қолынан өтеді. Ясмин – Конгресс кітапханасындағы сирек туындыларды қорғаушы 10 кітапханашының бірі. Ол кітап беттерін желімдеп, түптеп не кітапты толығымен қайта құрастырып шығады. Жаңартылуы қажет кітаптарды толығымен жөндеп шығу айлар бойы жалғасатын қажырлы еңбек.

1. Бөлгіш. Өлшемдерді бір беттен келесі бетке сызғышсыз-ақ көшіретін құрал.
2. Жылтыратушы лазурит. Қағазды өңдеу үшін қолданылатын дәстүрлі агат минералы. Бұл тас Пәкстандағы бір базардан сатып алынған.
3. Ине мен жіп. Майысқан ине мен ағартылмайтын Ирландия матасының жібі кітап тарауын тігуге қолданылады (бұл кітап Томас Джеффорсонға тиесілі болған).
4. Қалақшалар. Жұқа қалақшалар – желімдерді қырып алатын құрал.
5. Тік бұрышты үшбұрыш. Тат баспайтын қола және мыс үшбұрыштар былғары мен матаны кесуге қолданылады.
6. Балға. Ескі кітаптардың пішіні бұзылған түптері балғаның көмегімен қайта қалпына келтіріледі.
7. Сүйек қалталар. Бамбук қалталар (солдағы) желімдерді ақырын қырып, тат баспайтын болат (ортадағы) матаны бұрыштарға тығады және қағазды ақырын сырғытады.
8. Зімбір ыдыс. Арнайы ыдыста жасалған бидай езбесін жұқа қағазға жағып, беттерді жамайды.
9. Шөтке. Шөткелер желімді кітап беттеріне әрі мұқабаларына жағады.
10. Пышақтар. Бұл пышақтар теріні жұқалап кесе алады. Астыңғы пышақ болаттан жасалды.

Авторы: Нина Строчлик, фото: Марк Тизен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Кеңістіктен қарағанда Жер қалай көрінеді екен? Астронавтарды тыңдап көрейікші.

Адам баласы бұрын соңды жерге ғарыштан қарай алмады.

Тартылыс күші мен өзіміздің биологиялық шектеулігіміз Жерден тыс қадам жасауға әсте мүмкіндік бермейді, яғни біздің Жерден басқа барар жеріміз жоқ. Тіпті қазірдің өзінде, ғарышқа ұшқанымызға 60 жылға жуықтаса да, санаулы ғана адам Орбитаға көтеріліп, иілген көкжиектің ар жағында күннің қалай жарқырайтынын көрді. 1961 жылдан бері небәрі 556 адам (оның үшеуі қазақ азаматы – ред.) бұл сирек құбылысты тамашалады. Бірнешеуі, яғни 24-і ғана Жерді кішірейіп, қол сағаттай ғана көлемге жеткен қашықтықтан көрсе, алтауы шексіз терең, жұлдызға толы ғарышта жүзіп жүріп, планетамыз мүлде көрінбейтін кеңістікке дейін жетті.

Кэрен Ниберг. Каддо Көлі, Техас

Халықаралық ғарыш стансасына 2013 жылғы қыркүйектегі екінші сапары кезінде Ниберг үш жастағы ұлына арнап жұмсақ динозавр жасады. Инженер-механик оны орбиталық айлақтың бортынан тапқан бос материалдардан құрастырды. Жұмсақ ойыншық оның алыста қалған ардақтыларына деген сағынышын басатын.

«Келешекте мен жануарлар қорғау­шысы болғым келеді. Жердің бір бұрышы басқа бұрышына әсер етеді. Ол– біртұтас. Планетаны жоғарыдан көру оны түйсініп, сақтап қалуда белсенділікке итермелейді. Егер адамдар бір мәрте Жерді айналып шығар болса, біраз нәрсе өзгерер еді».

Ғарышқа ұшу – болмысымызға жат нәрсе. Негізінде, біздің физиологиямыз оның үстінде емес, дәл осы планетада өмір сүруге бейімделген. Сондықтан ғарышкерлерге Жерді көктен тамашалаудың әсерін бөлісу қиынға соғатын шығар, сірә.

Италиялық астронавт Лука Пармитаноның айтуынша, біз әлі күнге дейін ғарышқа ұшудың шынайы үлгісін көрсететін сөз тапқанымыз жоқ (Пармитано бес тілде сөйлейді). XX ғасырдың ортасына дейін планетамыздың бүлінбеген болмысының қандай екенін көру не білу қажеттілігі болған жоқ. «Біз ғарышқа ұшу туралы ойланған емеспіз», – дейді ол.

Геннади Падалька. Лосини Аралы Ұлттық саябағы, Ресей

Ресейлік ғарышкер 1998-2015 жылдар аралығында жалпы саны 878 күн ғарышта болды. Бұл саяхаттар оған топпен жұмыс істеудің, ғарыш сапарындағы достық шеңберінің кеңею үлгісіне айналды. Оның пікірінше, адамдардың кесірінен планета айтарлықтай өзгеріске ұшыраса да, оның аман қалатынына күмән жоқ.

Жерді ғарыштан көру адамның әлемге деген көзқарасын өзгертеді. АҚШ астронавты Николь Стотт «Дискавери» спейсшатлымен екі рет ұшып, ондағы көріністі паш ететін туынды салардай жаңа шабыт алып қайтты. Канадалық космонавт Крис Хадфилд Жер орбитасын айналып жүргенде бұрын-соңды кездеспеген күйге түскен.

1984 жылы кемеден ашық ғарышқа шыққан тұңғыш америкалық әйел Кэти Салливан Жерді ерекше оазиске айналдырған күрделі жүйелерге таңырқаумен оралды. «Осы сапар барысында көрген дүниелер мені шынайы шабыт пен арманға жетеледі… Көріністерден ләззат алып, суретке түсіріп қана қоймай, оның маңызын көрсетуге тырыстым», – дейді ол.

НАСА-дан зейнетке шыққан соң Салливан үш жыл бойы Ұлттық мұхит және Атмосфера басқармасына жетекшілік етіп, арманын ары қарай жүзеге асыру үшін орбиталық жерсеріктердің роботтық көздерін қолданды.

Эд Лю. Метеор кратері, Аризона

НАСА-ның 1997-2003 жылдардағы үш ғарыш сапарының ардагері Лю төмендегі бомба ізі қалған жер қыртысына қарап таңғалды. Ол 2002 жылы коммерциялық емес В601 қорының негізін қалаушылардың бірі атанды. Топтың мақсаты ‒ Жерге соғылуы мүмкін кез келген қауіпті астероидтің алдын алу.

1968 жылы «Аполлон-8» Жерден мейлінше алыс қашықтыққа жетіп, Айды толық айналып шыққан тұңғыш экипаж атанды. Рождество кешінде астронавт Уильям Андерс астронавтика тарихында қалатын суретті түсіріп алды: үлпілдеген әлем тақыр­дың үстінен – Айдың кратерлі көкжиегінен көтеріліп келеді. Бүгінде «Күннің шығуы» атанған бұл сурет планетамыз­дың әдемілігі мен нәзіктігін паш етеді.

«2018 жыл – қоршаған ортаны қорғау қозғалысын құруға көмектескен бірегей суреттің 50 жылдық мерейтойы, енді 100 жылдыққа жету үшін не істеу керек» дегенсауал тастайды АҚШ ғарышкері Леланд Мельвин. Ол әріптес ғарышкерлермен бірге басқалардың жақсы өмір сүруіне көмектескісі келеді.

Леланд Мелвин. Лонг Айлэнд, Багам аралдары

Алған жарақаты спорттық карьерасына балта шапқан соң, Мелвиннің өмірінде өзгеріс болып, ғарышқа бет бұрды. «Менде ғаламда ешкімде кездеспейтін артықшылық бар. Себебі мен ҰФЛ-да ойнадым, ғарышта болдым. Барымды салып оқыдым, көкейіме тоқыдым. Қазір көп баланың ғарышкер немесе кәсіби футболшы болғысы келеді. Олардың арманы сөзсіз орындалады. Оның жарқын мысалы – мен».

Ресми ақпараттарға сүйенсек, Жер – бізге мәлім өмірді ұстап тұруға қабілетті жалғыз мекен. Астрономия ғылымы «Құс жолы» галактикасындағы миллиардтаған ғаламшардың ішінде мұндай мекеннің тек біреу-ақ екенін айтады. Геология, экология және биологиядан құралған құрсау осы бір сыр­лы аспан денесін адамзат үшін қолайлы бірден-бір мекен етіп тұр.

Расында, бұл – бір ғажап құбылыс!

Авторы: Надя Дрейк, Фото: Мартин Шоеллер

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Ғимарат қалай салқындатылады?

Міндет: Зимбабвенің тропикалық ыстық ауа райы жағдайында заманауи кеңселер мен сауда орындарын арзан салқындату жүйесімен жабдықтау. Шешімі: Термит илеуінің көшірмесін пайдалану. «Биомимикрия» деп аталатын бұл тәсіл сәулетші Мик Пирске ғимарат салуда табиғаттың өзін пайдалануға мүмкіндік берді.

Тұрақтылығын сақтау

Термит илеуі жер астында – тереңде орналасқан. Онда ұзындығы кейде 9 метрге дейін жететін мұржа іспетті бірнеше желдеткіш саңылау бар. Топырақ күн ыстығын өзіне сіңіріп, тұрақты климатты қамтамасыз етіп тұрады.

Авторы: Мануэль Каналес

Сирек кітаптардың қорғаушысы баға жетпес ұлттық қазынаны терең ұғына алатындай сабырлы, қырағы әрі батыл болуы шарт. Кітапты көрмеге қоярда, не саяси ант қабылдауға қолданарда ол Ясмин Ханның қолынан өтеді. Ясмин – Конгресс кітапханасындағы сирек туындыларды қорғаушы 10 кітапханашының бірі. Ол кітап беттерін желімдеп, түптеп не кітапты толығымен қайта құрастырып шығады. Жаңартылуы қажет кітаптарды толығымен жөндеп шығу айлар бойы жалғасатын қажырлы еңбек.

1. Бөлгіш. Өлшемдерді бір беттен келесі бетке сызғышсыз-ақ көшіретін құрал.
2. Жылтыратушы лазурит. Қағазды өңдеу үшін қолданылатын дәстүрлі агат минералы. Бұл тас Пәкстандағы бір базардан сатып алынған.
3. Ине мен жіп. Майысқан ине мен ағартылмайтын Ирландия матасының жібі кітап тарауын тігуге қолданылады (бұл кітап Томас Джеффорсонға тиесілі болған).
4. Қалақшалар. Жұқа қалақшалар – желімдерді қырып алатын құрал.
5. Тік бұрышты үшбұрыш. Тат баспайтын қола және мыс үшбұрыштар былғары мен матаны кесуге қолданылады.
6. Балға. Ескі кітаптардың пішіні бұзылған түптері балғаның көмегімен қайта қалпына келтіріледі.
7. Сүйек қалталар. Бамбук қалталар (солдағы) желімдерді ақырын қырып, тат баспайтын болат (ортадағы) матаны бұрыштарға тығады және қағазды ақырын сырғытады.
8. Зімбір ыдыс. Арнайы ыдыста жасалған бидай езбесін жұқа қағазға жағып, беттерді жамайды.
9. Шөтке. Шөткелер желімді кітап беттеріне әрі мұқабаларына жағады.
10. 10. Пышақтар. Бұл пышақтар теріні жұқалап кесе алады. Астыңғы пышақ болаттан жасалды.

Авторы: Нина Строчлик, Фото: Марк Тизен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

2015 жылы «Жаңа көкжиек» ғарыш кемесі Плутонның жанынан өте үлкен жылдамдықпен ұшып өтті. Оған дейін бұл планетаның ландшафты туралы мәлімет ғылымға беймәлім еді. Осының арқасында National Geographic картографтары алғаш рет ергежейлі ғаламшардың картасын жасады.

Авторы: Метью У. Чвастик

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Теңіз қорықтары қолтырауынға бай. Фотографтың шешім қабылдауға бірнеше секунды ғана бар: қорғану не суретке түсіріп алу.

Дэвид Дубиле: Мангр аралдары, сақиналы бұлақ пен рифтерден қалыптасқан Ханшайым бағы ұлттық теңіз қорығы Кубаның құрлықтағы аумағынан оңтүстікке қарай шамамен 100 шақ. қашықтықта орналасқан. Алдыңғы жоба аясында біз осы жерде жұбайым әрі фотограф-серіктесім Дженнифер Хайеспен бірге балықтар мен акулаларды, қолтырауын мен маржан кедертас­тарын құжаттаған болатынбыз. Біз сол кезде.

2200 шақ. жерді алып жатқан ұлттық саябақ ғаламдық жылынудың әсеріне ұшырайтынын әсте білгенбіз. Сондықтан он бес жылдан соң оның жай-күйін білмек болып сол жерге қайта бардық.

Біз суасты мангрлар жолына тап болып, мен Cassiopeia-ны, яғни төңкеріліп жатқан медузаны, ал Дженнифер айналаны «шыртылдатып» түсіріп жаттық. Кенет фотоаппарат объективі арқылы алып Америка қолтырауынының ағыспен төмен қарай жүзіп бара жатқанын көріп қалдым. Оны түсіруге ұмтылғанымда әлгі қолтырауынның Дженнифер екеуіміздің арамызды кесіп өтпекке беттегенін байқадым.

Мен қолдағы құралдармен қатты дыбыс шығарып, Дженниферге қарай жүзе жөнелдім. Қас қағым сәтте оның жанына барып, оған «қонағымыздың» бар екенін ескертейін деп үсті-үстіне камераны басып жарқылдата бастадым. Менің белгімді бірден байқаған ол қолтырауынға бетімен бұрылып тұра қалды.

Дженнифер Хайес: Сөйтіп, Америка қолтырауынымен бетпе-бет келдім. Бойымды түрлі сезім жаулады. Дегенмен саспадым…

ДД: Ол маған «ок» деп ымдады. «Сәлем, сұлуым!» – деп сөйледі де қолтырауынды суретке түсіру үшін оған жақындай түсті. Мен оның қолтырауынға зор құрмет көрсетіп байсалды амандасқанына қызыға қарап тұрдым. Ол еш мүдірместен мүмкіндік болып тұрғанда сәтті кадрды ұстап қалуға кірісті.

ДХ: Ешқандай қауіпті сезінгенім жоқ. Бірнеше күн бойы сол қолтырауындардың ары-бері жүзгенін, мангрларды күзеткенін, көз алдымызда ұйықтағанын бақылап келдік. Өзімді олардың мінез-құлықтарымен таныс адамдай сезіндім. Онымен қоса, менде қажет болған жағдайда қалқан бола қалатын SEACAM атты суасты тұрағым да бар болатын.

Бірақ ашығын айтайын, дәл сол уақытта, өзімді өте еркін сезіндім. Өзге ортада Ніл немесе тұзды су қолтырауындарымен өзімді дәл осылай сезінбеген едім.

ДД: Адамдар Дженнифердің қолтырауынмен түскен суретін көргенде таңданыстары мен қорқыныштарын жасырмайды. Бірнеше суретке түскен қолтырауын бізге деген қызығушылығын жоғалтып, өз жолымен кете берді. Ал біз медузаны іздеуге бет алдық.

ДХ: Көп адам менен: «Дэвид саған көмектесудің орнына жай ғана суретке түсіріп тұрғанына ренжіген жоқсың ба?» – деп сұрайды. Бұған менің берер жауабым мынау: егер ол мені суретке түсірмегенде, керісінше қатты көңілім қалар еді. Мен осы бір жаратылыстың әлеміне қонақ болып келдім және оны зерттеуді міндетім деп ұқтым. Айтарым, одан қорыққаным жоқ, керісінше, осынау көне жаратылыс иесін көргеніме қуандым.

ДД: Біздің жұмысымыз үнемі қауіп-қатерге толы. Алдымыздан жыртқыштар кездескенде өзіміздің де, жануарлардың да қауіпсіздігі үшін, сүңгу операциясын тоқтататынбыз.

АВТОРЫ: Дэвид Дубиле және Дженнифер Хайес

Германияда 48 миллион жылдық тас-қаңқада қара қарлығаштың «киелі» қауырсындары сақталып қалған. Қарлығаштар мен колибрилердің тегі – бір, ұлы апаттан кейін бірнеше миллион жылдан кейін пайда болған.

66 млн жыл бұрын динозаврлар қырылып қалды. Бірақ олар мүлдем ізсіз кеткен жоқ.

Mексиканың Юкатан жағалауындағы мангр батпағы құстардың жұмағы саналады. Қанаттылардың негізгі көші-қон жолының бойында орналасқан тығыз орманды батпақ жыл сайын қос Америка құрлығы арасында машақатты сапар шегетін миллиондаған құсқа қауіпсіз әрі құнарлы тұрақ ұсынады.

Құстардың миграциялық жолындағы осы аялдамада маған Луис Салинас-Пеба жол сілтеп келеді. Ол – Мексиканың ұлттық автономдық университетіне қарасты жергілікті кампус ғалымы. Салинас-Пеба – мангр орманында тіршілік ететін барлық құс түрін жатқа білетін маман. Алыс жерлерге ұшатын жыл құстары мен жергілікті құс түрлерінің аралас көрінісінен көз тұнады: Канададан келген көкқанат шүрегей үйректер жергілікті юкатандық бізтұмсық шөжелермен соқтығысып қала жаздайды. Маңғазданған алқызыл фламинголар кіп-кішкентай колибрилермен қабаттасып жүр.

Кішкентай қайығымыз ұяларына таман жақындаған сайын суқұзғындарының дабыл қаққан дауысынан ауа дірілдеді. Сүйір денелі, түсі қара бірнеше құс кенеттен көкке ұшты. Олармен бірге жанарым әуеге көтеріліп, ойым өткенге шомды. Өткен дегенім – 66 миллион жыл бұрын жердегі жұмақты отқа орап, аласапыран апокалипсиске айналдырған, ғарыштан келген «қонақ».

Динозаврлар мына домеозаврлар сияқты Антарктикада ежелгі үйректер мен қоректенген бе? Мұзды континент 67 миллион жыл бұрын мүлде басқа болатын, бірақ тас-қаңқа вегавистің қазіргі үйрекке айтарлықтай ұқсайтынын көрсетті. Бұл – барлық қанатсыз динозаврлардың көзін жойған астероид құлағаннан кейінгі ең көне тас-қаңқа.

Осы мангр орманының шығысына қарай шамамен 50 шақырымда Мексика шығанағына созылған алып кратердің ортасында тыныш жатқан жағалаулық Чикскулуб Пуерто ауылы орналасқан. Бор дәуірінің соңындағы күндердің бір күнінде өлшемі таумен бірдей астероид қазіргі Юкатан жағалауына құлап, ғаламшарда катастрофиялық оқиғалар тізбегін тудырған. Тау-тас буға айналып, улы газдар атмосфераны қаптаған. Ғаламшар бетінен ормандар жойылып, температура айырмашылығы қатты құбылуға ұшыраған. Осы оқиға мен оның салдарынан динозаврлар дәуірі аяқталып, планетаны 135 миллион жыл «билеген» жаратылыс иелері түгелдей құрып кеткен, яғни түгелдей дерлік.

Кей динозаврлар жаппай қырылудан аман қалды. Бүгінгі құстар – динозаврлардың «отбасылық ағашындағы» соңғы бұтақ.

«Құстардың динозавр екеніне еш күмән жоқ», – дейді Луис Чиаппе. Луис Лос-Анжелос округі палеонтологиялық музейі жанындағы институт директоры болып істейді. «Бұл мәселенің айқындығы соншалық, оны «адамдар приматтар ма» деген сұрақтың мәнімен қатар қояр едім».

Астероидтан кейінгі тамұққа айналған жерде, қазіргі құстардың «ата-бабаларына» Бор дәуіріндегі «замандастарынан» озып, өмірде қалуына не себеп болды? Бұл – шешуі қиын жұмбақ. Өйткені тасқа айналған құс қаңқаларынан құралған деректер тым жеткіліксіз. Алайда өткен соңғы онжылдықтарда табылған кейбір тың мәліметтер мен генетикалық талдау іліміндегі прогресс арқасында Чикскулуб ықпалымен қазіргі құстардың шығу тарихы қалай қалыптасқаны анықтала бастады. Бұл, өз кезегінде, құстардың осы катаклизмнен аман әрі бүгінде он мыңнан астам түрге бөлініп шығуы туралы сырсандықтың аузын ашатын шындыққа жақын деректер ұсынады.

Құстардың «отбасылық ағашындағы» ең байырғы тамыр деп білінетін түр – археоптерикс. Дене тұрқы қарғадай «құс» 150 миллион жыл бұрын тіршілік еткен. Оның бір бойында таңғаларлықтай түрлі сипаты болған. Қазіргі құстардың ешқайсысында дерлік тіс болмаса, археоптерикстің өткір тісті үрпиген жақтары, өткір тырнақтары және ұзын сүйекті құйрығы болған. Бұл сипаттар құстардың бойынан жоғалған, оның орнына олардың бауырымен жорғалаушы «тұқымдастарымен» байланысы байқалады. Бірақ археоптериксте қазіргі құстарға тән нәрселер де болған. Оның қаңқаларынан аэродинамикалық қауырсындармен қапталған қанаттары және тауықтікіндей айыр сүйегі болғанын көреміз.

1860 жылдары табылғаннан кейін олар динозаврлар мен құстар арасындағы нақты «көшпелі түр» деп таныла бастады. Бірақ ондаған жыл бойы оның тегі мен одан тараған түрлер туралы деректер тым аз болып келді.

Соңғы генетикалық деректер мен тас-қаңқа зерттеулері бойынша аман қалған бір-біріне байланысы жоқ тіршілік иелері – түйеқұстар, үйректер мен тауықтар Бор дәуірінің соңында пайда болған және 66 миллион жыл бұрын апаттан аман қалған үш топтың екеуінен шыққан.

1996 жылы «сең сетінеп», ғалымдар құстарға қатысы жоқ, қауырсынды динозаврдың алғашқы жалпыға мәлім қаңқа мәліметтерін ашты. Шамамен 130 миллион жыл бұрын тіршілік еткен синосауроптериксприма өзгеріске себеп болған түр деп саналады. Оның қаңқасы Қытайдан, соның ішінде, негізінен, Лиаониң провинциясындағы ерте Бор дәуірінен қалған тау жыныстарынан қазып алынған басқа ондаған еліктірер түрдің арасынан табылған. Байырғы көлдер мен белсенді жанартаулар қаңқалардың керемет сақталуына керекті жағдайларды қалыптастырды. Нәтижесінде, қанатсыз динозаврлар мен олардың байыр­­ғы замандас құс «достарынан» құралған, көбінде қауырсындар, қабыршақтар мен тері қалдықтарының галлереясы құралды. Археоптерикс тәріздес осы жануарлар көптеген құс пен динозавр арасындағы таңғажайып аралас түр болып табылады.

Қара қауырсынды, қанатсыз динозавр – микрораптор гуй барлық аяқ-қолындағы қатты қауырсындарының көмегімен бұтадан-бұтаға сырғи «ұшып» жүрген болуы мүмкін. Оның қасында байырғы құс – лонгиптерикс чаоянгенсис су жолдарымен зулап, рептильді тісті жағымен балықтарды тістей қарамаған шығар. Ал төбесінде тот басқандай үрпегі бар, көмір түстес динозавр – анчиорнис хукслеи орманда маңғаздана жүретін болған. Оның үш-тырнақты қысқа қанаттары ұшуға жарамсыз еді.

«Егер қаңқа қалдықтарын өз көзіңізбен көрмесеңіз, олардың тіршілік еткеніне сену қиын», – дейді Чикаго қаласындағы Филд атындағы табиғат тарихы музейінің құстар жөніндегі кураторы Шаннон Хакетт.

Палеонтологтар қаңқа деректеріндегі жетіспеушіліктерден арыла алмай отыр. Кейбір ДНҚ зерттеулері бойынша қазіргі құстардың тегі сонау ерте Бор дәуірінде және қазіргі қанаттылар топтарының көбі өте ерте кезеңдерінде пайда болған. Бұл қазіргі құстардың көптеген тегі үйірлерімен әлдеқалай жаппай қырылудан құтылғаны туралы әңгіменің арқауы болып табылады.

Басқа сарапшылар катаклизмнен бұрын тіршілік еткен барлық қанатты қазіргі құстарға жатпайды деген уәж айтады. Қытайда табылған қаңқа қалдықтары тәріздес. Осы теория бойынша кейбір ежелгі түрлер апаттан аман қалып, динозаврлардың барлығы қырылып таусылғаннан кейін ғана заманауи құс эволюциясының «үлкен дүмпуін» тудырған.

«Алғашқы құс» археоптерикстің үш өлшемді моделі National Geographic қоғамының перспективалы зерттеушісі және биолог Райан Карнидің басшылығымен рентген түсірілімі және фотограмметриямен қарағанда тасбұғаудан тіріліп шығатындай. Оның қанаттарындағы қауырсын 150 миллион жыл бұрын тіршілік еткен жануардың тас-қаңқа қауырсындарына қарап жасалған.

Жылдар бойы бұл пікірталас талқылауларға толы болды. Бірақ 2005 жылы Антарктикада табылған сүйектер талқылауға тың мәлімет қосты: Чикскулуб оқиғасынан аз уақыт бұрын тіршілік еткен құс қазіргі үйрекке өте ұқсас болып шықты.

Остин қаласындағы Техас университетінде істейтін Джулия Клэрк қаңқа қалдықтарына сүйене отырып, вегавис туралы айтып берді. Ол астероид құлауынан аз уақыт алдында, осыдан шамамен 67 миллион жыл бұрын тіршілік еткен деп есептеледі. Вегавистің қаңқасында бүгінгі құстарда ғана байқалатын іздер бардай көрінеді. Бұл – оның, шынымен, қазіргі тізбектің бір бөлігі екенінің белгісі. Клэрк пен оның әріптестері оны қазіргі үйректер мен қаздар тобына қосады.

2016 жылы вегавистің толықтырылған қаңқасын зерттеп, оның түрі үйрекке ұқсап қоймай, дауысы да үйректей қоңқылдаған болуы мүмкін екенін алға тартады. Қаңқа қалдығында «сиринкс» деп аталатын дыбыстау мүшесі, яғни бүгінгінің жабайы су құсында бар өзіндік дыбыс ұлғайтқыш ағзаның ең байырғы танымал мысалы табылған.

«Вегавис ежелгі қаңқа қалдықтары ішіндегі ең маңыздыларының бірі екені даусыз», – дейді Бат университетінің эволюциялық палеобиологі Даниэль Филд. Астероид құлауынан бұрын пайда болған заманауи құс тобы туралы бұл айғақ қанаттылар эволюциясы туралы теорияны қайта талдаудың артып келе жатқан қажеттілігіне мән береді.

Фрагменттік сүйектерді жетілдірілген генетикалық-молекулярлық модельдеу әдісін қоса жіті зерттегенде құстар эволюциясының толық картинасы шығады. 2015 жылы жария­ланған еңбекте Йел университетінің орнитология профессоры Ричард Прам басқарған топ қазіргі 198 құстың генін зерттеп, оның нәтижелерін соңғы қаңқа қалдықтарының зерттеулерімен салыстырды. Олар жария­лаған құстардың егжей-тегжейлі отбасы ағашында қазіргі топтарының тек үшеуі ғана астероид соққысынан бұрын пайда болған деп тұжырымдалады.

Биолог-эволюционист Гейвин Томас қолында Лондонның табиғат тарихы музейіндегі мүйізтұмсықтың үлгісін ұстап тұр. Ол командасымен бірге қаратұмсық ағаш өрмелегіш, тісті кезқұйрық, балтатұмсық, және қасықтұмсық жалбағай тәріздес құстардың мыңдаған тұмсығының үш өлшемді сканерлі түсірілімін зерттеді және динозаврлардың қалғандары құрып біткеннен кейін тез түр-түрге бөлініп кеткендігі жөніндегі теорияға дәйектер қосты.

Тың мәліметтерден түзелген картинадан қазіргі құстарға қатты ұқсайтын, динозаврлардың көлеңкесінде ұшып, сүңгіп, шоқып жүрген жануарларды көресіз. Олардың арасында санаулылары ғана жаппай қырылудан аман қалып, сол шақта, шынымен, құстар эволюциясына «қанат біткен».

Вайоминг штатындағы Кеммерер – сүйектерге толы топырақ үстіне тұрғызылған қала. Солт-Лейк-Ситиден шамамен 160 шақырым солтүстік-шығысқа қарай орналасқан шаһар миллиардтаған қаңқа қалдықтарына толы бөлшектенген төбелер арасында салынған. ХІХ ғасырдан бері осы қазына үстінде ондаған коммерциялық кен орны пайда болды. Бұл кендер әлемдегі сауда жәрмеңкелері мен сыйлық дүкендерін тауарлармен қамтамасыз етіп отыр.

Кеммерердің дәл ортасында, Тински тассүйек шеберханасы ішінде Лейси Адамс жұмыс үстелі жанындағы темір орындықта отыр. Адамс шайдай қоңыр сүйектерді қоршаған боз тастан тазарту үшін ауа-компрессорлы бұрғысы мен инелерін пайдаланады.

«Сүйектердің шеттеріндегі иірілімдерге қарап-ақ қай түрдің қалдығымен жұмыс істеп отырғанымды бірден ұғамын, – дейді ол, – мына біреуі найтия екені анық. Ол бұл аймақтан табылатын майшабақ тұқымдастарына жатады».

Осы құрғақ әрі табиғаты қатал жер балықтың қаңқа қалдықтары молдығымен мәшһүр. Бәрін былай қойғанда, біз бұрын субтропикалық, батпақты жазықтық болған Қытай жерінде орналасқан алып көлдің орнында тұрмыз. Бұл көл бір уақыттары тұтастай бір экожүйені мұз құрсауында қалдырған, оның ішінде ежелгі құстардың баға жетпес коллекциясы да бар. Мұндағы кен жұмысшылары мен ғалымдар жартылай сақталған сүйектерді, тас болып қатып қалған қауырсындарды және жүзден астам тұтас қаңқаны жерден қазып алды. «Бұл – Жердің биотасы Бор дәуірінің соңында орын алған ұлы апаттан кейін қайта жандана бастағанын көрсететін ең құнды дерек», – дейді Филд атындағы музейдің кураторы және қазылған кен алаңындағы жолсілтеушім Ланс Гранде.

Гранде осы палеонтологиялық ғажапстан – Фоссил (ағылшын тілінде Fossil – қалдық қаңқа қалдықтары) көліне жаз сайын бірнеше аптаға келеді. Табылған дүние арасынан ең құндылары онымен бірге Чикагоға қайтады.

Вайоминг штатындағы Фоссил көлінің әктасты табанында көп жағдайда балық қалдықтары кезіксе де, мұнда жүзден аса құстың жақсы сақталған қаңқасы да табылған. Олардың арасында тышқан-балық, ежелгі тотықұстар, батпақтың ұшпайтын құстары және фрегаттардың қаңқалары да бар. 52 миллион жылдық ғұмыры бар тас қиындысында сайрауық құс тәріздес түрлердің бай, ерекше сақталған қаңқалары бар. Қаңқа қалдықтарының осы комбинациясы Филд атындағы музейдің қызметкері Ланс Гранде айтқандай, «палеонтология дауылын» тұрғызады.

Маусым айының соңында бір төбе басында оларға қосылдым. Ол жерде бір топ энтузиаст еріктілер үлкен кесектерді жерден қалай көтеріп, өткеннің тіршілік ізін қалай тексеру керектігін үйретеді. Күн жарқырап тұр. Тер басқан мені Гранде тоқтатып, әлдебір ғажайып нәрсені көруге шақырды: көршілес кеннен бір жұмысшы бір «құсты» әкелмекші.

Сыйымыз келді, ол шаң басқан пикап көлігінің артынан еліктіре менмұндалайды. Жіңішке сүйектер мен қауырсынды қанат ізі көзге анық көрінеді. Гранде жақынырақ көргісі келді, сөйтіп, ренгтен түсірілімі үшін жергілікті ауруханаға қарай жүйтки жөнелдік. Мамандар, бізді мен күткендей емес қарсы алғанына қарағанда, бұл олардың алғашқы «тассүйек пациенті» емес екені айқын. Ауруханадағы түсірілімнен кейін әкелген тас кесегі ішінде құстың толық қаңқасы бар екеніне Гранденің күмәні қалмады. Кейіннен ол қаңқа қалдығын әрмен қарай зерттеу мақсатында сатып алды.

Осылайша, Кеммерер маңайындағы төбелерден табылатын құстардың тас-қаңқалары Филд атындағы музейдің сөрелері мен сақтау бөлмелеріне қойылады. Осы аңызға айналған институтқа барғанымызда ежелгі тотықұсқа, торғай тектес әнші құсқа және тышқан құсқа зерделей қарадым. Жақында ғана ғалымдар барлығының сипаттамасын беріп, апаттан ке­­йінгі экожүйе қанаттылардың сан түріне бай болғанын айтты. «Жаңа бір құс түрінің қаңқа қалдықтарын тапқан сайын, екі жағдайдың бірінде ол мүлде жаңа түр болып шығады, – дейді Гранде, – бұл бізді қанаттандырады».

Өткен бірнеше жыл зерттеушілер үшін жемісті болды. Нью-Мексико штатында палеонтологтар жуырда 62 миллион жыл бұрын тіршілік еткен басқа бір тышқан-құстың қалдықтарын тауып алды. Цидиияжи абини, яғни навахо тайпасы тілінде «кішкентай таңғы құс» деп аударылатын құс апаттан бергі ең байырғы құс деп танылып отыр. Ол Жаңа Зеландиядан жуырда табылған «жасы» 61 миллиондағы алып пингвинмен бір қатарда. Пингвиннің осы түрі шамамен сол дәуірде тіршілік еткендерден басқаша көрінеді.

Бұл қаңқа қалдықтарының барлығы ең соңғы генетикалық мозаиканың фрагменттеріне сай келетінге ұқсайды. 2014 жылы жарық көрген құжаттарда 48 құс түрінің геномы зерттеліп, қазіргі құстар астероид соққысынан кейін жылдам түрлене бастаған деп қорытынды жасалған. 2015 жылы жүргізілген генетикалық талдау да осындай қорытындыға келді.

«Қолдарын қағып ұша алатын қанаттары бар кішкентай динозаврлардың шығуы үшін эволюция процесіне он миллиондаған жыл қажет болды. Артынан астероид келіп ұрылғанда дене тұрқының осы жобасы табысты екенін дәлелдеп шықты, – дейді Эдинбург университетінің палеонтологі Стефен Брусатте, – бұл құстардың кейбірі аман қалды, Жер жаңарған кезде олардың алдынан бағындыруды қажет ететін біртұтас жаңа әлем шықты».

«Неліктен қазіргі құстардың дәл осы байырғы тектері аман қалған» деген күрмеуі қиын сұраққа жауап табу оңай емес. Олардың аман қалуы туралы теория көп.

Даниэль Филд пен оның әріптестері бұл ормандардың жаппай жойылуымен байланысты болуы мүмкін деп есептейді. Бор дәуірінің соңғы кезеңдерінде Жер беті жылына түскен еді. Қазіргіге қарағанда сулы жер көбірек болды. Қорегі мол ормандар экзотикалық құстардың барлық түріне толы болатын, олардың көбі, бір қарағанда, қазіргілерге ұқсайтын.

Филдтің зерттеуі астероид құлаған кезде барлық орман жойылып кеткенін және жер жүзін ұзаққа созылған қыс басқанын ашуда. Құрып кеткен тағы бір құс тобына энантиорнитестер жатады. Бір кездері толып жүрген осы құстардың ағашқа қонақтайтын сирақтары болған, бұл олардың, негізінен, орманға тә­­уелді екенін көрсетеді. Әзірге Бор дәуіріне тән емес кезеңге жататын топырақ қабатынан олардың қалдықтары табылған емес. Қайта аман қалған құс түрлері бұталарда, яки теңізде тіршілік еткенге ұқсайды. Бүгінгінің ағашы бар аймақтарға тәуелді құстар алып апаттан көп уақыт өткеннен кейін пайда болған. Ол кездерде жер бетіндегі ормандар қайта қалпына келген болатын.

Басқа теория бойынша құстардың кей түрлері апат аймағында көбеюге жақсырақ икемделген. 2017 жылы ғылыми топ жұмырт­қалайтын қанатсыз динозаврлар балапандарын басып шығуға көп уақыт кететініне айғақтар ұсынды. Аман қалған құстардың басым бөлігі ең төзімділері. Қазіргі құстардың тірі қалуының негізгі себебі тез көбейіп, балапандарының қанаты бірнеше күнде не аптада қатайғандығында.

Дене тұрқының кішкентай болуы, бейімделу, дәнмен қоректену, тіпті ұяларының салыну жобасы шешуші роль атқарды. Оңтүстік Америкадағы, Жаңа Зеландиядағы және Антарк­тиканың мұзды шөлдері тәріздес жерлердегі жүріп жатқан зерттеу жұмыстары қазірдің өзінде жақын арада көп жаңалық болатынына кепіл. Алдағы жылдарда бұл жерлерден генетикалық деректер молынан ағылуы тиіс. Шыңжаң ауданындағы Қытай халықтық генқорында ғалымдар 2020 жылға таман тіршіліктегі барлық құстың тұтастай геномдарының жобасын жасап шығару үшін жылдамырақ әрі нақтылығы жоғарырақ әдістерді пайдалануда. Олардың еңбегі зерттеушілерге жануарлардың қаңқа қалдықтарындағы белгілерді тіршіліктегі «ұрпағының» сипаттарымен салыстыруға көмектесуі тиіс.

«Құс геномы әлі талай сыр шертеді, – дейді Клэрк, – қазірдің өзінде теңдесі жоқ дүниенің шымылдығын ашып отырмыз».

Аман қалу үшін бірнеше белгілі бір факторлар жиынтығы қажет. Сондықтан әрбір жаңа теорияға дәлелдер қосуды және зерттеуді жалғастыру маңызды. «60 миллионнан астам жыл бұрын болған жайтқа көз салу үшін қалдықтарды қалпына келтіріп, өте күрделі жаһандық модельді жасап шығуға тырысып жатырмыз, – дейді Филд. – Осы мәселеге қатысты сұрақтардың түбіне үңілу арқылы ғана әлем тарихындағы ең қатал жаппай қырылу оқиғасында аман қалудың сырын түсінуімізге болады».

Музейдегі мына үлгі сияқты тышқан-құстар бүгін тек Африкадағы Сахарада ғана кездеседі. Бірақ мына құтылардағы нәзік тас-қаңқа ежелгі тышқан-құс Tsidiiyazhi abini қазіргі Нью-Мексико аймағында шамамен 62 миллион жыл бұрын тіршілік еткенін көрсетеді. Ғалымдар астероид соққысынан кейін эволюциялық дүмпуге ұшырағаны туралы теорияны қолдады.

Кратерге қайта оралар болсақ, Мексиканың Юкатандағы Ұлттық автономдық университетіне қарасты ғылыми бірлестіктің басшысы Завиер Чиаппа-Каррара құстар жаппай қырылудың зұлымырақ түріне ұшыраса қалай болады деген сұраққа жауап іздеуде. Бүгін тіршілік ортасының тарылуына байланысты қауырсын жамылғандардың көбіне қатер төніп тұр.

Мангр орманына барған кезімізде жағалауда орналасқан, пластикпен қоршалған үлкен асшаян фермасын көрдік. Сулы жердің шетін айнала демалыс үйлері мен қонақүйлер жамырай орын теуіпті. Түбекке тереңдеген сайын көп адамның бүкіл жағалау экожүйесін сақтап тұрған жерасты су қабатынан су тартып жатқанын байқауға болады. Чиаппа-Каррара мен оның тобы адамдардың жабайы табиғатқа қандай зиян келтіріп жатқанын түсіну үшін барын салуда.

Бұл – бар әлемге ортақ проблема. Тіршілік ортасын құртып, климатты өзгерте отырып, қоршаған ортаны көз ілеспес жылдамдықпен тоқырауға ұшыратудамыз. Біздің әрекетіміз ғаламшарға құлаған астероидтан кем емес.

Бірақ адамзат осы апаттың бағытын өзгерте алады. Чиаппа-Каррара осыдан үмітті. Ол әріптестерімен бірге жыл сайын Юкатан құс фестивалін ұйымдастырып келеді. Таңдай қақтырар керемет деректер мен алуан-түрлі құстарды осы жерге алып келеді. Жыл сайын құлаған патшалықтың аман қалған тіршілік иелерін қадірлеп, оларды қамқор болу үшін адамдардың ықыласын оятуға шақырады. Бұл тіршілік иелері – әлі күнге дейін құрлықты, суды және аспанды мекен еткен динозаврлар.

Автор: Виктория Джаггард, фото: Роберт Кларк

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Полиэтилен пакетті пайдалану мерзімі – орта есеппен 15 минут.

Оны өзіміз жасадық. Енді соның зардабын тартудамыз.

Егер пластик бұйымдар осыдан IV ғасыр бұрын пилигримдер Англиядан Солтүстік Америкаға жүзіп барған дәуірде пайдаланылса, оның қалдықтары қазір де суда жүзіп жүзіп жүрген болар еді.

Егер сол кездегі саяхатшылар қазіргі адамдар сияқты босаған шишалар мен орамаларды жан-жағына лақтыра салса, Атлант мұхитының толқындары мен күн сәулесі пластикалық қалдықтарды ендігі титімдей жапырақтарға айналдыратын еді ?… Бұл жапырақтар өз құрамындағы токсиндік заттарға басқаларын да қоса сіңіріп, мұхит суында, бәлкім, әлі күнге сақталар ма еді. Оның бөлшектері жеген балықтарымыз арқылы біздің ағзамызға енуі де әбден мүмкін.

Пилигримдерде пластик өнімдер болмағанына шүкір. Жақында Англияның оңтүстік жағалауында пойызбен Плимутқа келе жатып осыны ойладым. Мақсатым – пластиктің зиян­ын, әсіресе мұхиттарды қалай ластайтынын айтып беретін адаммен жолығу.

Пластиктен бұйым жасау XIX ғасырдың соңында ойлап табылса да, іс жүзінде ол тек 1950 жылдары жаппай өндіріле бастады. Сондықтан болар бүгінде адамзат шешімін күтіп тұрған «небәрі» 8,3 метрикалық миллиард тонна пластик өнім бар. Оның ішінде 6,3 метрикалық миллиард тоннадан астамы қалдыққа айналған. Ал сол қалдықтар ішінде «қаңғып жүрген» 5,7 миллиард метрикалық тонна ешқашан өңдеуден өткен емес. 2017 жылы зерттеу деректерін салыстырып шыққан ғалымдарға бұл сандар төбелерінен суық су құйып жібергендей әсер етті.

Нұржаһан Бангладештің Дакка қаласындағы Буриганга өзенінен сүзіп алған пластиктерін кептіріп отыр. Қалдықтарды өңдеуші мекемеге өткізеді. Әлемде барлық пластиктің бестен бір бөлігі ғана қайта өңделеді. АҚШ-та бұл көрсеткіш тіпті 10 пайызға да жетпейді.

Жердегі қалдықтардың қоймасы болып табылатын мұхитқа қандай көлемде өңделмеген пластик қалдық түсетінін ешкім білмейді. 2015 жылы Джорджия университетінің профессоры Дженна Джамбек мынадай есепке баршаның назарын аударды: тек жағалау аймақтардың өзінде жылына 4,8 миллионнан 12,7 миллион тоннаға дейін қалдық тасталады. Оның айтуынша, бұл қалдықтың көбі кемелерден емес, құрлықтан тасталады, көбінде Азияда. Артынша қалдықтар желмен ұшып не сумен ағып теңізге құйылады. «Дүние­жүзі бойынша жағалауларда әр метр сайын үйілген іші қалдықтарға толы 15 азық-түлік пакетін елестетіп көріңіз, – дейді Джамбек, – бұл дегеніміз шамамен 8 миллион метрикалық тонна массаға тең, яғни жылына мұхит суына ағылатын қалдықтардың мөлшері бо­­й­ынша оның орташа есебі осындай. Пластик қалдықтың толықтай биоыдырауға ұшырап, құраушы молекулаларға ажырауы нақты қанша уақыт алатыны белгісіз. Болжамдық есептер бойынша 450 жылға дейін барады.

Ал бұл уақытта мұхитқа түскен пластик қалдықтар, есептеулер бойынша жыл сайын миллиондаған теңіз жануарының өліміне себеп болады. Шамамен 700 түрге, соның ішінде жойылу қаупі төнген жануарларға да қалдықтардың әсері бары анықталып отыр. Кейбіріне келтірілген зиян көзге көрінеді. Ал көзге көрінбейтін зияны қаншама? Зоопланктордан бастап киттерге дейін ұзындығы бес миллиметрге жетпейтін пластиктердің микроқалдықтарын жейді. Гавайдың Үлкен аралындағы жағалау суы айнадай мөлдір болуы керек еді, мұнда асфальтталған жол жоқ. Ал мен болсам жағалауда тобықтан келетін пластикті кешіп жүрмін. Осыдан кейін неліктен адамдардың мұхиттағы пластик қалдықтарын тосын апат деп атайтынын түсіндім. Өткен жылы желтоқсанда Найробиде өткен жаһандық саммитте БҰҰ-ның Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі бағдарламасының басшысы бұл жайтты «мұхит ақырзаманы» деп атады.

«Бұл мәселенің шешімін таба алмадық деп айта алмаймыз», – дейді Тед Сиглер. Тед ресурстар жөніндегі экономист болып істейді. Вермонт штатында тұратын ол дамушы елдермен қалдықтар мәселесі бойынша 25 жылдан астам жұмыс істеп келеді. «Біз қалдықтарды қалай жинау керек екенін білеміз. Мұны кез келген адам істей алады. Оларды қалай жою, қалай өңдеу керектігін білеміз. Ол үшін тиісті мекемелер ашып, жүйе құру қажет», – дейді ол.

Плимут аспанын сұрлана түнерткен ағылшын күзі. Сары плащ киген Ричард Томпсон Плимут университеті Соксайд теңіз стансасының жанында тұр. 54 жастағы арықша денелі Томпсон қызмет мансабын 1993 жылы теңіз экологі ретінде бастаған. Сол кездері ол Мэн аралындағы жағалауды тазалау шарасына алғаш қатысты. Басқа волонтерлер пластик бөтелкелерді, пакеттер мен тор-ауларды жинауға күш жұмсаса, Томпсон кішкентай қалдықтарға, яғни табан астындағы назарға ілікпей жатқан титімдей бөлшектерге көбірек назар аударды. Алғашында тіптен ол бұл нәрселердің пластик екендігіне сенбеген. Мұны растау үшін сарапшының химиктермен кеңесуіне тура келді.

Пластик бөтелкелер Мадрид қаласының орталығындағы Сибелес субұрқағын «тұншықтырып» тастаған. Бір реттік қолданысқа арналған бөтелкелердің экологиялық зардабына назар аударту үшін Luzin-terruptus арт-тобы Сибелес пен Мадридтегі субұрқақтарды 60 мың қолданылған бөтелкемен толтырды.

Ол уақытта бұл ғылыми орта үшін бейтаныс нәрсе еді: ғалымдар пластик қалдықтардың қалғаны қайда кетіп жатқанын ойлап бас қатырмады. Әлемде пластик бұйымдар өндірісі бірнеше есе артты – 1950 жылы 2,1 миллион метрикалық тонна, 1993 жылы – 147 миллион метрикалық тонна, ал 2015 жылы 407 миллион метрикалық тонна, бірақ мұхитта жүзіп жүрген және жағалауға шығып қалғаны қанша көп болса да, соншалықты пропорцияда өсіп жатқаны байқалмайды. «Осыдан келіп мынадай сұрақ туындайды: «Сонда олар қайда?» – дейді Томпсон.

Жағалауды алғаш тазалаған жылдардан бері Томпсон жауаптың ұшын шығаруға үлесін қосты: жоғалды деген пластик қалдықтар көзге болар-болмас көрінетін майда бөлшектерге бөлініп кетеді. Ол 2004 жылы жазған ғылыми еңбегінде «микропластиктер» ұғымын енгізіп, кейін нақты белгілі болғанындай, олар мұхитта үлкен көлемде жиналып қалуы мүмкін деген жорамал жасады.

Өткен жылы күзде Плимутта кездес­кенімізде Томпсон мен оның екі студенті плас­тиктердің ұсақталуына толқындар мен күн сәулесінен басқа не нәрсенің әсер етіп жатқанын зерттегендерін айтқан. Зертханалық сынақтарда олар Orchestia gammarellus түріне жататын бүйіржүзгіштерді бақылады. Бұл – еуропалық жағалауларға тән асшаян тәріздес титімдей жәндіктер. Анықталғанындай, олар пластик пакеттерді жұтып, бір пакетті 1,75 миллион микроскопиялық фрагментке майдалап жібере алады екен.

Индонезия аралы Зумбаваның ластанған су бассейнінде мына атбасты балық мақталы пластик таяқшаға жабысып қалыпты. «Мұндай суретті түсірмегенімде ғой…», – дейді фотограф Джастин Хофман.

Микропластиктер мұхиттың адам көзі түскен барлық жерінен табылды – тұңғиықтағы теңіз түбінен Арктикадағы мұзды қабатқа дейін, ал ол алдағы он жылдықта, зерттеулер бойынша, бір триллионнан астам пластик бөлшек еріген сумен мұхитқа құйылуы мүмкін. Гавайдың Үлкен аралының жағалауларында іс жүзінде құмның 15 па­­йызы микропластиктен тұрады. Осы аралда мұхит сулары арасында жүзіп жүрген қоқыс­тар көп мөлшерде жиналған. Камило Пойнт жағажайында кір себет, бөтелке мен қытай, жапон, корей, ағылшын және орыс тілдеріндегі жазулары бар ыдыстар үйіліп қалған.

Томпсон екеуміз осының барлығын тілге тиек ете отырып, «Дельфин» атаулы кемемен Зунд бұғазы арқылы Плимуттан қашықтап бара жаттық. Томпсон көздері тар ауды алып шықты. «Манта тралы» деп аталатын тор, әдетте, планктондарды зерттеу мақсатында пайдаланылады. Бірнеше жыл бұрын зерттеу­шілер 10 түрлі 504 балықты аулап, Томпсонға берген болатын. Біз сол нүктеге жақындап қалдық. Сол кезде ауланған балықтарды жарып қарағанда, олардың үштен бірінің асқазанынан микропластик қалдықтар шыққан.

Бір-екі минут жүргеннен кейін Томпсон ауды қайта жинап алды. Түбінен түрлі-түсті пластиктер конфеттиі шықты. Томпсонды көбірек мазалайтын мәселе – ешқайсысымыздың көзімізге көрінбейтін зат пластиктің құрамына қосылатын химикаттар. Болжам бойынша, олар микропластиктердің ыдырауы­нан өте кішкентай нанопластиктерге бөлінеді. Олардың балық пен адам ағзасына өтуі мүмкіндігі жоғары.

1955 жылы «Life» журналы бір реттік пластик ыдыстар дүниеге келтірген «таста да жүре бер» атты өмір салты жайлы жазған. Ол адамдарға өте қолайлы болғанымен, мұхиттарды «тұншықтырып» жатыр.

«Өндіріс кезінде химикаттар концентрация­­сы кей жағдайларда тым жоғары болатынын білеміз, – дейді Томпсон, – балық жеген кезде оның құрамында қаншалықты химикат болатынын білмейміз».

Томпсон дабыл қақпайды, бірақ мұхиттағы пластик қалдықтарды эстетикалық мәселеден гөрі анағұрлым зор проблема деп санайды. Бұған қалай жеттік сонда? Плас­тик «ғажайыбының» қараңғы жағы қашаннан бастап көрінді? Технологияға толы дүние­міздің көптеген «кереметі» үшін осы сұрақты қайталауға болады. Одақтастарға Екінші дүние­жүзілік соғысын жеңуге көмектескен дәуірден бері (нейлон парашюттер мен жеңіл ұшақ бөлшектері жеңіске үлес қосқан болатын) пластик индустриясы басқа санау­­лы өнертабыстар тәріздес өмірімізді түгел өзгертті және бұл, негізінен, жақсы өзгеріске жатқызылатын. Ол ғарышқа сапар шегуді жеңілдетті, медицинада төңкеріс жасады. Оның көмегімен автокөліктер мен үлкен әуе кемелерінің массасы азаяды әрі жанармай үнемделеді, осылайша, ластану мөлшері кемиді. Ауадай жеңіл жабысқақ орамалар тамақты ұзағырақ сақтауға көмектеседі. Ауа жастықтары, термостаттар, каскалар, тіпті таза ауызсу таситын пластик бұйымдар күн сайын өмірімізді құтқаруға көмектесіп отыр.

Ерте уақытта олар тұмса табиғатты сақтауға көмектескен. 1800 жылдардың ортасында пианино клавиштері, бильярд шарлары, тарақтар мен түрлі майда-шүйделер таптырмас табиғи материал – піл сүйегінен жасалатын. Пілдер популяциясына қауіп төнген соң, Нью Йорк қаласындағы бір бильярд компаниясы оған балама тапқан адамға 10 мың АҚШ доллары мөлшерінде сыйақы беретінін жариялады.

XIX ғасырдан қалған мына бильярд шары целлуоидтен жасалған. Бұл – піл сүйегінің орнына келген алғашқы пластик түрі.

Сьюзан Фрэнкель «Пластик: улы махаббат оқиғасы» атты кітабында Джон Весли Хятт есімді әлдебір өнертапқыш бұл тапсырманы мойнына алғанын айтады. Ол ойлап тапқан жаңа материал – целлулоид барлық өсімдіктің құрамында болатын полимер целюлозадан жасалды. Хяттың компаниясы ғаламшарды тонай беруді тоқтату қажеттігін айтып жар салды. Ол кем дегенде пілдерді жаппай қырылудан сақтап, бильярдты ақсү­йектердің ермегінен қарапайым жұмысшылар барларда ойнайтын ойынға айналдырғаны рас.

Пластиктің астанасы.

Шығыс Қытайдағы Чжэцзян провинциясындағы халықаралық сауда қаласы Иу ұсақ тауар­лардың және көздің жауын алатын түрлі пластик бұйымдардың әлемдегі ең ірі көтерме нарығы болып табылады. Бір-біріне жапсарлас салынған ғимараттар тізбегіндегі 70 мыңнан астам дүңгіршекте үрлемелі бассейн­нен бастап, жасанды гүлдерге дейін сатылады. Фотограф Ричард Джон Сеймурге бұл нарық таныс көрінді. Бір жағынан, мүлде жат көрінді: оның көлемі бас айналдырады. Қытай – пластик бұйымдардың ең ірі өндірушісі. Ол жаһандық пластик нарығының төрттен біріне ие және олардың көбі экспортталады.

Бұл – материалдық молшылық дәуіріндегі пластик тудырған ұлы төңкерістің қарапайым мысалы ғана. Осы революция ХХ ғасырдың басында қыза түсті, өйткені енді пластик қоры мол, арзан қуат көзі – мұнайдан өндіріле бастады. Мұнай компанияларының мұнай өңдеу зауыттарының мұржаларынан этилен сияқты қалдық газдар шығатын-тұғын. Химиктер бұл газдарды құрылыс блоктары не мономер ретінде табиғаттағы бұрыннан бар полимерлердің орнына полиэтилен терефталат немесе ПЭТ тәріздес жаңа полимерлерді шығаруда пайдалануға болатынын анықтады. Мүмкіндіктер әлемі есіктерін айқара ашты. Пластиктен кез келген нәрсені жасауға болатын еді және солай болды да, өйткені ол – арзан материал.

Арада алпыс жыл өткенде қазір жылына 406 миллион метрикалық тоннадан асатын пластик бұйымның шамамен 40 пайызы бір реттік пайдалануға арналған, оның көбі сатып алғаннан кейінгі бірнеше минутта-ақ лақтырып тастайтын орама-қаптама ретінде пайдаланылады. Өндірістің бас айналдырар жылдамдықпен артқаны соншалық, іс жүзінде соңғы 15 жылда зауыттан шыққан пластик бұйымдар бұрын-соңды өндірілген барлық пластик өнімнің жартысына жетті. Өткен жылы пластик бөтелке өндіру бойынша әлемдегі ең ірі компания болуы мүмкін Coca-Cola алғаш рет қанша бөтелке шығаратынын мойындады: жылына 128 миллиард.

Пластик өндірісі қалдық өңдеу индустриясының алдын орап кеткен, сол себепті мұхиттарға қауіп төніп тұр. «Жүйені бұзғанымызға таңырқаудың қажеті жоқ, – дейді Джамбек, – мұншалықты өндіріс дайындығы жоқ кез келген жүйенің тас-талқанын шығарар еді». 2013 жылы бір топ ғалым қалдықтарды лақтыра салу жөнінде жаңа зерттеу мақаласын жария­лады. Олар «Nature» журналында бір реттік пластиктер үй шаруашылығындағы әйелдің «досы» емес, қайта зиянды материал ретінде қарастырылуы керек екенін мәлімдеді.

Соңғы жылдары өндірістің артуы Азия елдерінде өсіп келе жатқан экономикада бір реттік пластик пакеттердің қолданысы кеңеюі­мен айтарлықтай байланысты. Мұнда қалдық жинау жүйелері аса дамымаған немесе мүлде жоқ. 2010 жылы Джамбектің шамалауынша, әлемдегі бей-берекет шашылған пластик қалдықтың жартысы Азияның бес елінде өндіріледі: Қытай, Индонезия, Филиппин, Вьетнам және Шри Ланка.

Гавай аралдарындағы Камило Пойнт жағажайында табылған: «пластигломерат» – пластик қалдықтар құм және таспен араласқан. Геологтар бұл біздің Жерге салған жарамыздың дәйекті көрсеткіші деп есептейді.

«Айталық, Солтүстік Америка мен Еуропада барлық пластик қалдық өңдеуден өтеді, – дейді Мичиган университетінің химиялық технология профессоры Рамани Нараян, – солай болса да, мұхиттарға тасталатын плас­тик қалдықтарға тосқауыл бола алмайсыз. Егер бұл жөнінен үлес қосқыңыз келсе, сол елдерге барып, қараусыз қалған қалдықпен айналысуыңыз қажет».

Бір кездері Пасиг өзені Филиппиннің астанасы – Манила қаласын арқырап кесіп өтіп, тұп-тұнық Манила шығанағына барып құятын. Ол құнды су жолы және халықтың мақтанышы еді. Қазір ол – дүниежүзі бойынша пластик қалдықтарын теңізге ағызып апаратын 10 өзеннің бірі. Жылына оның бойымен, көбі муссондық жауын-шашын кезінде 65 300 метрикалық тонна қалдық ағып өтеді. 1990 жылы Пасиг өзені биологиялық тұрғыда «өлі өзен» деп танылды.

1999 жылы құрылған Пасиг өзенін қалпына келтіру жөніндегі комиссия өзенді тазалаумен айналысуда және олардың жұмысында кейбір жетістіктер байқалады. Комиссияның атқарушы директоры Хосе Антонио Гоитияның айтуынша, ол бір күні Пасиг өзені қалпына келетініне оптимизммен қарайды, алайда мұны жүзеге асыру оңай болмайтынын да мойындайды. «Бәлкім, ең тиімдісі пластик пакеттердің өндірісіне тыйым салу шығар», – дейді ол.

Бангладештегі Буриганга өзенінің бір сағасындағы көпір астында отбасы мүшелері қалдық саудалаушыларына өткізу үшін плас­тик бөтелкелерді жапсыр­маларынан тазартып, жасылдарын мөлдір түстес­терінен бөлек сұрыптауда. Мұнда қоқыс терушілер айына 100 АҚШ доллары шамасында табады.

Өзеннің 51 сағасы бар, олардың кейбірі жағалауда бей-берекет тасталған пластик қалдықтармен аузы-мұрнына дейін толып қалған. Заманауи ғимараттар арасында құлайын деп тұрған Қытай кварталы жанындағы өзен сағасы пластик қалдықтарға тұншыққаны соншалық, көпірге бармай-ақ, су үстімен жүріп өте беруге болады. Манила шығанағының жағажайлары қоқысқа толы, олардың көбі – пластик қалдықтар. Өткен жылы күзде «Гринпис» және басқа да топтардан құралған Break Free From Plastic коалициясы Бостандық аралының жағажайын тазалады. Бұл арал экотуризм аймағы деп жарнамаланады. Волонтерлер күшімен аяқкиімнен бастап тамақ қорабына дейін 54 260 дана пластик қалдық жиналды. Артынан бірнеше апта өткен кезде барғанымда жағажай бөтелкелер, орамалар мен бір реттік пакеттерге қайта толып қалғанын көрдім.

Маниладағы бұл көрініс Азияның басқа да ірі қалаларына тән. Филиппин Республикасы –105 миллион тұрғыны бар, халқы өте тығыз орналасқан мемлекет. Ол әлі күнге ең қарапайым – денсаулық сақтау мәселелерімен арпалысып келеді. Атап айтқанда, сумен байланысты тифоид және бактериалды диарея сияқты аурулар жойылмай тұр. 2004 жылы аймақта қоқыстарды қауіпсіз көметін жер бітуге айналды. Жер жетіспеушілігі және одан туындаған дағдарыс әлі күнге жалғасуда.

Жауапкершілік жүгінің шағын бір бөлігін Маниланың бейресми өңдеушілері алды. Ол – мыңдаған қоқыс теруші. Солардың бірі – 34 жастағы Армандо Сиена. Ол 31 жастағы жұбайы Ангимен бірге өмір бойы қоқыс ішінде өмір сүріп келеді. Олар «түтінді тауда» туған. Бұл – жаһанға жаман аты шыққан, 1990 жылдары ресми түрде жабылған қоқыс алаңы. Қазір олар үш баласымен бірге Манила маңындағы жағалауда бір бөлмелі, ішінде жалғыз ғана шамы, бірлі-жарым плас­тик орындықтары бар, не құбыры, не төсегі, не тоңазытқышы жоқ пәтерде тұрып жатыр. Пәтер «Арома» деп аталатын қоқысқа толы түкпірде орналасқан. Оның жанындағы қа­­йыршы аудан «Бақытстан» деп аталады.

Күн сайын Сиена тәлтіректеген шайтан­ арбасымен Ароманың шекарасынан тыс аймақтан тапсыруға болатын қалдықтарды іздейді. Тапқанын велосипедіне артып алады. Сұйық зат құюға арналған пластик ыдыстар таптырмас олжа саналады, оның әр килограмына 20 песо (38 цент) төленеді. Сиена өзінің жүгін сұрыптап, көкесінің ұсталған заттар сататын дүкеніне саудаға шығарады. Ол қоқысты алып Маниланың шетіндегі қалдық өңдейтін зауыттарға өткізеді.

Пластик бөтелкелерге толы көліктер Филиппин елінің Валенсуэла қаласындағы өңдеу зауытына бара жатыр. Бұл бөтелкелерді қоқыс жинаушылар Манила метрополитенінің көшелерінен жинаған. Бөтелкелер алдымен – қалдық саудалаушыларға, артынша осында келеді. Бөтелкелер мен қақпақтар туралып, экспортталады.

Сиена сияқты қоқыс терушілерді белсенділер қолдайды: оларға күнкөріс қажет. Маниланың жағалау аймағындағы Base-co қоқыс түкпірінде Британдық Колумбия елінің Plastic Bank of Vancouver басқаруындағы шағын қалдық өңдеу цехы бар. Мұнда қоқыс терушілерге бөтелкелер мен қатты пластик қалдықтар тапсырса, жақсы ақша төлейді. Артынша олар бұл пластикті халықаралық компанияларға жоғарырақ бағаға сатып, өздерінің өңделген өнімдерін әлеуметтік жауапкершілік тұрғысынан жақсы жарнамалайды.

Вермонттық экономист Зиглер көптеген елде қызмет еткен және мұндай схемаға күмәнмен қарайды. «Пластиктерді жинауға субсидия бөлгенше, – дейді ол, – жақсы ұйымдастырылған қалдық өңдеу жүйесін қаржыландырған арзанырақ».

Маниланың жағажайлары мен су жолдарын бітеп тастаған қоқыс – Зиглердің бұл сөзіне дәлел. Оның басым бөлігі – бір рет қолданылатын шампунь, тіс пастасы, кофе, дәмдеуіштер не басқа өнімдердің қаптамалары. Қаптамалар Маниланың айналасында ағаштан үзілген жапырақтай шашылып жатыр. Олар қайта пайдалануға келмейді, сондықтан ешбір қоқыс теруші ондай заттарды іздемейді де. Қатты қалдықтарды өңдеу жөніндегі ұлттық комиссияның мүшесі Криспиан Лао былай дейді: «Қаптаманың осы сегменті дамып келеді және ол қатты қалдықтарды өңдеуде қиындық келтіріп отыр».

Жиналып, жуылып, қолмен сұрыпталған түрлі-түсті пластик сынықтары Буриганга өзені жағасында кептірілуде. Даккада және оның айналасында бейресми қалдықтарды өңдеу саласында шамамен 120 000 адам жұмыс істейді. Мұнда 18 миллион тұрғын тәулігіне 10 мың метрикалық тоннадай қалдық төгеді.

Malaysia airlines компаниясының Куала-Лумпурден Бейжіңге бағыт алған 370 рейс ұшағы 2014 жылы наурыз айында радар экранынан көрінбей кеткеннен кейін оны іздеу жұмыстары Индонезиядан оңтүстік Үнді мұхитына дейін жүргізілді. Соған қарамастан ешбір апат белгілері байқалмады. Спутниктік түсірілімдерде теңіз бетінде қалқып жүрген объектілер байқалған бірнеше жағдайда бұл заттар әуе кемесінің қалдықтары шығар деген үміт оты жарқ ете қалған. Бірақ үміт ақталмады. Себебі ол заттардың барлығы тұрмыстық қалдық болып шықты: жүк контейнерлерінің сынған бөліктері, иесіз қалған балық аулау құралдары мен пластик пакеттер.

Сиэтл қаласындағы Жер және ғарыш зерттеу институтының ғалымы әрі президенті Катлин Дохан бұл сұмдықтан бір мүмкіндік көреді: ғарыштан түсірілген суреттер ұзақ уақыт бойы назарға алынбай келген мәселені алға шығарды. «Бұл мәселеге бүкіл әлемнің көз тігуі алғаш рет, – дейді ол маған, – мұхиттарымыз қоқыс полигонына айналғанын адамдардың түсінгені жақсы».

Пластик қалдықтар проблемасының ең қуанышты тұсы шынайы ден қойылған талпыныстар пайда болғанында. 2014 жылдан бергі жақсы жаңалықтардың жартылай тізіміне мыналар жатар еді: Кения полиэтилен пакеттер өндірісіне тыйым салған елдер тізіміне қосылды. Мұнда бұл үшін көп мөлшерде айыппұл салынады, тіпті түрмеге де қамалу ықтималдығы жоғары. Франция 2020 жылға таман пластик тәрелкелер мен кеселерге тыйым салатынын жариялады. Биыл АҚШ-та, Канада, Ұлыбританияда және тағы төрт елде косметикалық өнімдердегі микротүйіршіктерге (эксфолианттар) тыйым салынатын талаптар өз күшіне енбек. Ондай заттар біртіндеп өндірістен шығарыла бермекші.

Recology компаниясының Сан-Францискодағы ең ірі қалдық өңдеу зауыты тәулігіне 450-550 метрикалық тонна қалдық өңдейді.

Корпорациялар көпшіліктің пікірімен санаса бастады. Dasani маркалы сусын шығаратын Coca-Cola компаниясы 2030 жылға таман өзінен қалатын қалдықтың 100 пайызына теңесетін мөлшерде пластик қоқыс жинап, өңдеуі туралы мақсатын жариялады. Ол және басқа да трансұлттық компаниялар, соның ішінде PepsiCo, Amcor және Unilever 2025 жылға дейін 100 пайыз қайта пайдалануға болатын, қайта өңделетін және биоыдырауға жататын орамаға көшетіндерін мәлімдеді. Ал Johnson & Johnson компаниясы өзінің мақталы таяқшаларында пластик таяқшадан қайтадан қағаз түріне ауыстыратындарын айтты.

Осы шаралардың барлығы белгілі бір мөлшерде көмектеседі, тіпті пайдасыз көрінсе де, жағажайларды тазалаудың өзі шешімге ықпал етеді. Ширек ғасыр бұрын жағажайды тазалаудан Ричард Томпсон пластик проблемасына назар аударды. Бірақ қазір оның ойынша, алдымен пластиктің мұхитқа ағуына жол бермеу, артынша осы «ғажайып» затқа деген жалпы ойымызды қайта електен өткізуіміз керектігі. «Біз пластикті пайдаға асыру үшін көп маңдай тер төктік, бірақ оның қолданылу мерзімі біткенде не болатынына аса бас қатырған да жоқпыз, – дейді ол, – мен пластик біздің жауымыз демеймін, бірақ мәселені шешуге көмектесу үшін өндірістің атқара алатын нәрсесі жетерлік».

Егер өз еркімен бет бұрса не мәжбүр қылса, бұл саладағы өндіріс орындарының екі іргелі жолы бар. Джамбек сияқты ғалымдармен бірге биоыдырауға қолайлы әрі қайта пайдалануға болатын жаңа пластик өнімдерін шығаруға болады. «Бәрі тартымды жауап іздейді, – дейді ол, – ақиқаты сол, бізге бір нәрсе ғана керек: қоқысты жинау. Мен жұмыс істейтін елдердің көбінде ол тіпті көшелерде сыпырылмай жатады. Бізге қоқыс жинайтын көліктер керек және сол қалдықтар жер-көкке тарыдай шашылып кетпей тұрғанда жүйелі түрде жинап алып тұру және жиналған заттар қысқа мерзім ішінде өздігінен жойылып кетіп тұруы қажет деген ұғымды сіңіруіміз керек».

Nestlé Waters компаниясының мәлімдеуінше, олар 1994 жылдан бері жарты литрлік пластик бөтелкелерді 62 пайызға азайтқан. Мэн штатының Холлис қаласындағы Poland Spring зауыты – компания­ның Солтүстік Америкадағы ең ірі нысаны.

Өнеркәсіптің көмек көрсете алатын екінші жолы қандай? Ол – осы мақсатқа қажетті қаражатты бөле алатындығы. Зиглер дүниежүзі бойынша өндірілетін пластик резіңкенің әр килограмы үшін екі АҚШ центі мөлшерінде салық енгізуді ұсынады. Осы салықтан жылына 6 миллиард АҚШ доллар түседі. Бұл қаражатты дамушы елдердегі қоқыс жинау жүйесіне бөлуге болар еді. Алайда ол идея қолдау таппады. 2017 жылдың күзінде бір топ ғалым жаһандық қор концепциясын қайта «тірілтті». Бұл топ климат жөніндегі Париж келісіміне негізделген халықаралық келісімшарт жасауды ұсынды.

Желтоқсан айында өткен Найроби жиынында АҚШ-ты қосқанда 193 мемлекет осындай келісімшартқа қол қойды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Таза теңіздер келісімі пластикке салық салуды қарастырмайды, тараптар қандай да бір мәселеге қатысты міндеттеме де алмайды. Бұл жай ғана жақсы ниеттің бастамасы болса керек. Бұл ниет – мұхиттардың ластануын тоқтату. Оның Париж келісіміне ұқсамағанымен, Рио-де-Жанейро декларация­сына сәйкес келетін тұсы аз емес. Ол келісімшарт бойынша тараптар 1992 жылы қауіпті климат өзгерісімен күресу туралы өзара уәделескен-тұғын. Норвегияның Қоршаған ортаны қорғау министрі Видар Хельгесен осы жаңа келісімді осы кезеңге лайықталған алғашқы қадам деп бағалады.

Автор: Лаура Паркер, фото: Рэнди Олсон

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Мэнди Баркердің теңіз бен құстардың асқазанынан шыққан қоқыстардан жасаған жұмысы терең ой салады.

«Бұл қалдықтар бір альбатрос балапанының асқазанынан шықты. Өлген құстың жанына қойылған бұл бөлшектер – бөтелке қақпақтарынан титімдей фрагменттерге дейін бір кездері біз пайдаланған заттар», – дейді фотограф Мэнди Баркер.

Фотограф Мэнди Баркер бала кезінде ұлу терген Англия жағалауына барғанында үйілген пластик қалдықтар арасынан баланың көлік орындығын тауып алды. Тағы бір байқағаны адамдарда «жағалау қоқысқа батып жатыр-ау» деген уайым жоқ секілді.

Дүниежүзіндегі мұхит суында жүзіп жүрген бес трлн пластик бөлшектердің арасында мына фотодағыдай түсініксіз заттар да бар. Бұл – түрлі өндірістен шыққан қиындылар. Ол алыс жағалауларда осындай қалдықтарды бес жыл бойы жинап келеді.

Сондықтан ол пластик қалдықтарын тере жүріп фотоға түсірді. «Мен резонанс тудыратын нәрсе жасағым келді», – дейді ол.

Бұл пластиктердің таралуы мен жер-жерге шашылуын көрсететін фотожобалар тізбегіне әкелді.

2014 жылдың басында Атлант мұхитында жүк кемесі батып кеткенде Еуропа жағалаулары принтер картридждеріне толып қалды. Уақыт өте келе картридждер ұсақталып, көзге көрінбей кетеді. Баркердің мына көркемөнер туындысы бір ғана апаттың салдары қандай болатынын көрсетсе керек.

Ол жобаларын теңіз ғалымдарымен бірге жасайды. Оның айтуынша, бұл фотолар ғылымға «визуалды үн» береді. Ғылыми басылымдар плас­тиктің табиғатқа кесірін дәл осыншалық әсермен жеткізе алмайды. Баркер полюстерден экваторға дейін, теңіз бетінен мұхит түбіне дейін әлемде ешбір жер пластиктен таза емес екенін жан-тәнімен сезінеді. Ол өмірінің қалған бөлігін осыны сезінумен өткізгісі келеді.

Мұхиттағы пластик қалдықтардың географиялық ауқымын көрсету үшін Баркер адамдардан пластикалық бөтелке тығынын жинап, өзіне жіберуін сұрады. Ол әлем жағажайларынан үш мыңнан астам қақпақ жинап алды.

Авторы: Наташа Дэйли

Астанадан небәрі 340 шақырым жерде кейінгі қола дәуіріне тән пирамида табылды. Пирамида жайлы алғаш 2014 жылы белгілі болғанымен, оны қалпына келтіру жұмыстары 2017 жылы аяқталды. Кешен ішінен шыққан пышақ, ине, сақина, ыдыс бөлшектері, керамика секілді көптеген заттар Қарағанды қаласындағы өлкетану музейіне қойылған.

Пирамиданы тапқан Е.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің археологы Игорь Кукушкиннің айтуынша, «бұл жерде ірі мемлекет қайраткері немесе ру көсемі жерленген болуы мүмкін. Ол шамамен 3000 жыл бұрын салынған».

Кешеннің айналасында көлемі шағын тағы бірнеше қорым бар. Ең қызығы ғимарат формасы Солтүстік америка үндістерінің пирамдаларына өте ұқсас. Қазақстан мен Орталық Азия аймағында пішіні дәл осындай пирамида бұрын кездеспеген.

Ғылыми ортада бұған дейін қалыптасқан пікір бойынша Беғазы-Дандыбай мәдениетінің ірі ескерткіштері (Беғазы, Айбаз-дарасы, Бұғылы, Сандыру ескерткіштері) түгел ашылды деп саналатын. Ал бұл жаңалық сол пікірді теріске шығармаса да, аталған дәуірге тән ірі кешендердің әлі де табылуы мүмкін екенін көрсетеді.

Пирамида Қарағанды облысы Шет ауданы Талды ауылының маңындағы Қаражартас деген жерде Талды өзенінің жағасында тұр.

Біздің пікірімізше, аталмыш пирамиданы «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» арнайы жобасына енген нысандар тізіміне қосуға әбден лайық.

• Жасы: 3000 жыл
• Табылған кезі: 2014 жыл
• Орналасқан жері: Қарағанды облысы, Шет ауданы, Талды өзенінің жағасы.

Автор: Мақсат Ясылбайұлы

Фото: Дмитрий Ругис, Сергей Муравьев, Ерболат Шадрахов

Мақала Қарағанды облысы әкімдігінің қолдауымен әзірленді