АҚШ қарамағындағы өзен-сулардың қандай да бір бөлігін теңіз қорығына айналдыру туралы идеяңыз болса, мархаббат! Бұрын үкімет Калифорниядағы Норманд аралдары және Флорида-Кис архипелагы сияқты жерлерді ұсынған болатын. Бүгінде Обама әкімшілігі мұндай мүмкіндікті күллі жұртшылыққа паш етіп отыр.

Шараны назарда ұстайтын NOAA агенттігінің қасынан ашылған Ұлттық теңіз қорықтары ұйымы директорының орынбасары Мэт Брукхарт: «Ұсынылған аймақтар биологиялық немесе тарихи құндылыққа ие болуы тиіс», — дейді. Соңғы келіп түскен екі ұсыныс оңтүстік-шығыс Висконсин штатының (суретте) маңында орналасқан Мичиган көліндегі және Мэрилендтегі Потомак өзеніндегі тарихи кеме қалдықтарын қорғауға бағытталған.

«Біз бұның бәрін келешек ұрпақ үшін жасап жатырмыз», — дейді Брукхарт. – Брайан Кларк Хоуард.

Қызықтырса, www.nominate.noaa.gov. сайтына кіріңіз.

Бойының ұзындығы керіктей Quetzalcoatlus northropi – бұрын-соңды болған ұшатын тіршілік иелерінің ішіндегі ең ірісі. Кувейт мәдениет орталығына арналған табиғи көлемдегі бұл үлгі Миннесотада құрастырылып жатыр.

Птерозаврлар – ұшатын жануарлардың ішіндегі ең ірісі, ең қаһарлысы, ең ғажабы. Бұл пікірмен келіспейтіндер де бар.

Ричард Рэй Коннифф, Фото: Роберт Кларк

Жұрттың көбі «птерозавр» десеңіз түсінбей қарайды, сосын «птеродактиль сияқты» деуге тура келеді.

Бұл – XVІІІ ғасырда табылған бірінші птерозаврлардың жалпы атауы. Ғалымдар қазірдің өзінде птерозаврлардың 200-ден астам түрінің болғандығын анықтап отыр. Бірақ халықта птерозаврлар туралы «Мезозой аспанын 162 млн жыл билеп-төстеген қанатты аждаһа» деген түсінік бар. Біз әрдайым оларды үшкір басты, жарғақ қанатты, қанқұйлы әрекеттерімен әйгілі әуе рептилоиды ретінде танимыз.

Бірақ қаңқа сүйектерінің көптеп табылуы птерозаврлардың таңғаларлық бейнесін, дене тұрқы мен мінез-құлқын анықтауға мүмкіндік береді. Кей палеонтологтар «птерозаврлар қазіргі құстардай мекенін меншіктеп тіршілік еткен» деген ойға келді. Ұшатын жануардың ішіндегі бұрын-соңды табылған ең ірісі – бойының ұзындығы керіктей, қанат құлашы – 10,5 метр және динозаврлардың баласын іліп алып кететін Кетцалькоатль нортропи тәрізді құбыжықтар еді. Олардың арасында дене тұрқы торғайдай ғана кішкенелері де болған екен. Кейбірі қалың ормандарда ұшып жүріп, жәндіктермен қоректенсе керек. Альбатростай бірнеше күн бойы қанаты талмай мұхиттардан ұшып өтетін ірілері де, тұзды қайраңдарда тұрып, қорегін сүзіп жейтін қызғылт қоқиқаздайы да бар еді.

Қытайдан табылған мына Jeholopterus-тың тасқа айналған қаңқасынан оның тері талшығы аса байқалмайды. Тек бірлі-екілі мамық – олардың жылықанды болуы мүмкін екеніне меңзейді.
Омыртқалылар палеонтологиясы және палеоантропологиясы институты, Бейжің.

Ең қызықты жәдігер – птерозаврлардың тасқа айналған жұмыртқасы. Әлгі жұмырт­қаларды сканерлеу арқылы ғалымдар құнды дүниеге тап болады. Жұмыртқа ішіндегі эмбрион бұл түрдің қалай дамитынын түсінуге көмектесті. Тіпті бір жұмыртқа қытайлық птерозавр Darwinopterus-тың денесінен табылды. Осылайша, «Т ханым» (ұрғашы Птерозавр) – жынысы дәл анықталған алғашқы птерозавр болды. Оның басындағы айдары «тартымдылық үшін қызмет етуі мүмкін» деген жорамал алғаш дәлелденді. Бұл жаңалықтар птерозаврларға жаңа ғылыми өмір берді. Птерозавр зерттеушілерінің көбірек білуге деген құлшынысы арта түсті.

Биг-Бенд Ұлттық паркінен Техасқа аттанған британдық птерозавр зерттеуші Дэйв Мартилл қысқа барлау жасау тізімін ұсынды: біріншіден, сылдырмақты жылан тауып, оны тамашалау. Екіншіден, отыр­ған Кетцалькоатль басының қаңқа сүйегін табу. Әрине, бірінші жұмысты орындау оңайырақ. Бірақ ол Низар Ибрахим деген палеонтолог әріптесі екеуі бірден екінші кезектегі жұмысқа кірісті.

Птерозавр зерттеушілердің бірінші қағидасы – оптимист болу. Олардың қаңқа сүйегі өте сирек сақталған. Қағаздай жұқарып әлдеқашан тозаңға айналып кеткен. Кетцалькоатльге тән мәлімет тапшы. Зерттеушілер Мартилл мен Ибрахим жарықшақты тау беткейі арасынан сүйек іздеп үш күн жүрді. Аты қызықтыратын Птеродактиль жотасынан ары-бері өтіп, Кетцалькоатльді тапқан ғалымның «тура осы жерде» деп қалдырған карталарын қайта-қайта қарады. Геологиялық қабаттардың құпиясын ашып, ұмыт болған әлемді көз алдарына елестетті.

Бірақ олар ештеңе кездестірмеді, птерозаврдың титтей де белгісін көрген жоқ. Абырой болғанда Alamosaurus динозаврының жамбасы табылып, сол көңіл жұбатты. Бірақ динозавр – птерозавр емес. Птерозаврлардың пішіні, көлемі, мінезі алуан түрлі. Өте сирек кездесетін сүйек қаңқаларын табуға әбден құмартқан екі палеонтолог парктен шығып бара жатып Кетцалькоатльді іздеген жолдарын картаға түсірді.

Бразилиядағы Caiuajara dobruskii-дің сүйегі өз зерттеуін күтуде. Фрагменттердің көп табылуы ғалымдардың птерозаврлар туралы көзқарасын өзгертті.

Птерозаврлар туралы, тіпті олардың түрі мен мінез-құлқы тәрізді негізгі мәселелерге қатысты үнемі кереғар ғылыми тұжырымдар айтылады. Мұның бір себебі – маңызды деректердің болмауы және зерттеушілердің болжамды бірнеше ғана үлгіге қарап айтуында. Кей ғалымдар птерозавр­ларды «жер бауырлап ұшқан» деп суреттейді. Ал біреулері оларды қанаттарын екі жағына мұқият жинап, зомби тәрізді төртаяқтап жүрген деп елестетеді. Тағы біреулері – птерозаврлардың аэронавтикалық тұрғыдан икемсіздігі сонша, олар жартас­тардан шалқалай салбырап, төмен қарай құлдырай жөнелетін қасиетімен ғана көп уақытты әуеде өткізген деседі.

«Басы мен мойнының денесінен үш-төрт есе ұзын болуы сирек емес», – дейді птерозавр анатомиясы мен қозғалысын зерттеп жүрген Майкл Хабиб. Ғылыми иллюстраторлардың өздері жиі қателеседі. «Олар, негізінен, құстың моделін алады да, оған жарғақ қанат пен айдар орналастырады, бірақ птерозаврдың дене тұрқы құстікіндей болмаған ғой».

Лос-Анжелес аймағының Жаратылыстану тарихы музейінде жұмыс істейтін Хабиб тереңдетілген математикалық тәсіл мен анатомиялық білімді ұштастырып, птерозавр биомеханикасын қайта қарауға бел буды.

Хабиб те басқа зерттеу­шілер секілді «алғашқы птерозаврлар шамамен 230 млн жыл бұрын жемтігінің артынан секіріп жүріп, тап беруге бейімделген жеңіл де күшті бауырымен жорғалаушылардан пайда болған» деген пікірде. Жәндіктерді ұстап алу немесе дұшпанынан құтылып кету үшін қатты жүгіруі оның «секіріп, біраз уақыт төмен түспеуіне ұласты» деген тұжырым жасайды Хабиб. Птерозаврлар алғашқыда қалықтауы мүмкін, сосын құстар мен жарқанаттардан ондаған миллион жыл бұрын қанатын сермеп ұшатын алғашқы омыртқалыларға айналды.

Тісін ақситқан бұл Anhanguera piscator – палеонтологтар үшін табылған олжа. Қаңқасы жиі табылған аймақ – Бразилия.
NSM-PV 19892, ҰЛТТЫҚ ТАБИҒАТ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МУЗЕЙІ, ТОКИО.

Биологияда алғашқы рет қолданылған аэронавигациялық теңдеудің көмегімен Хабиб және оның биомеханик жолдастары «жартастан салбырау» деген гипотезаны жоққа шығарды. Олар өзге зерттеушілер ұсынған жерден қос аяқтап тік ұшу ірілерінің жамбасын сындырып жіберетінін дәлелдеді. «Төрт аяқпен көтерілген деу шындыққа жақынырақ», – дейді Хабиб.

Птерозаврлардың қанаттары әр қанатына иықтан жіліншігіне дейін жалғасқан жарғақтан тұрады және қанатының алдыңғы шетін бойлай созылған ұзын жарғақ төртінші саусаққа ұласқан. Бразилия мен Германиядағы өте жақсы сақталған үлгілер қанат жарғақ бұлшық еттер мен қан тамырларынан тұрғанын және фиброздық түтіктермен күшейтілгенін көрсетті.

Зерттеушілер енді «птерозаврлар әртүрлі ұшу жағдайларында бұлшық еттерін қысып немесе жіліншіктерін созып-тарту арқылы қанаттарының пішініне аздаған өзгеріс енгізулері мүмкін» деп ойлайды. «Пте­роид» деп аталатын білек сүйектер бұрышының өзгеруі жолаушы ұшағының алдыңғы ламелдеріндей төмен жылдамдықта көтерілуді ұлғайтуға мүмкіндік берсе керек.

Птерозаврлар ұшу үшін бұлшық еті мен дене салмағының басым бөлігін құстардан гөрі көбірек жұмсады. Олардың тіпті миы да ұлғайып, қанат жарғағынан келген күрделі сенсорлық ақпаратты өңдеу үшін ұшуға бейімделіп дамыған тәрізді.

Нәтижесінде, птерозаврлар шебер авиаторларға ұқсап қалады. Алыс қашықтыққа баяу, бірақ үлкен тиімділікпен ұшуды және мұхиттардың үстіндегі ауаның әлсіз жылы ағындарында қалықтап тұруды үйренген көптеген түрі пайда болды.

Хабибтың айтуынша, бірнешеуі тіпті «гиперұшқыш» болып та алуы мүмкін. «Мысалы, қанат құлашы үш метрдей альбатросқа ұқсас «никтозавр» деген теңіз птерозаврының әр метр қашықтықты өтке­ретін ұшу коэффициенті «заманауи жарыс планерінің диапазонымен шамалас», – дейді Хабиб.

Денесінің ірілігіне қарамай птерозаврлар көк жүзінде кәсіби авиаторларша самғайтын еді.

«Жарайды, қанаты солай дейік, – деді әріптесі Хабибке. – Басына не болған? Мәселен, Кетцалькоатльдың бас сүйегінің көлемі үш метрге жуық, ал дене тұрқы сол ұзындықтың ширегіндей ғана болған деседі. Никтозаврдың басы үлкен, оған қоса дәл төбесіндегі айдарлы үлкен діңгек оған не үшін керек болған?»

Хабибтің ойына бірден үлкен басқа сәл ғана салмақ беріп тұрған птерозаврдың миы түсті. Птерозавр сүйегі құстың сү­йегіндей қуыстанып келеді. Сүйек қатпарларының қалыңдығы бір миллиметрге де жетпейді. Ол майысу мен сынудан сақтайтын, тарам-тарам қабаттардан тұрады. Зақымданудан сақтайтын тіреушелер сү­йек қуысын бойлай біткен. Бұл ерекшелік птерозаврларға елеулі көп салмақ қоспай-ақ, сүйектерін өсіріп, өздеріне тән анатомиялық ерекшеліктерін ұлғайтуға мүмкіндік берген.

Олардың айдарлы бас қаңқасы мен арандай ашылған ауыздарының пропорциясын Хабиб «күлкілі» дейді. «Үлкен баста үлкен ауыз болады, ал ол тамақ жегенге жақсы», – дейді ол.

Бразилияда табылған сүйектер үйіндісі Caiuajara dobruskii деген түрге жататын 47 птерозаврдікі боп шықты. Сүйектердің бұл шоғыры кейбір птерозаврлар топталып тіршілік еткендіктен бір жерде өлгенін дәлелдесе керек.
СЕНПАЛЕО, UNIVERSIDADE DO CONTESTADO, Бразилия

Қытайдың солтүстік-шығысындағы сауда орталығы. Цзиньчжоу қаласының шулы көшесінде елдің жетекші палеонтологтарының бірі – Люй Жунчаң келушілерді кәдуілгі кеңсе ғимаратының күңгірт дәлізімен ертіп келе жатыр. Цзиньчжоу Палеонтологиялық музейінің директоры кез келген музейдің мақтанышы бола алатын жәдігерлерді көрсету үшін терезесіз кішігірім шоланның есігін айқара ашты. Онда қанатты динозаврлардың, ежелгі құстардың және птерозаврлардың толық дене бітімін көрсете алатын тасқа айналған тақтайшалар үйіліп жатыр.

Люйдің иығына жедеғабыл тас тақтайшада қанат құлашы төрт метрге жететін, тауықтікіндей титімдей артқы аяғы бар, алып птерозавр – Zhenyuanopterus-тің қаңқасы бар екен. Бір жағына қисайған ұзын да жіңішке басының басым бөлігін инедей үшкір тістері бар ауыз араны алып жатыр. «Ол су бетінде жүзіп жүріп балық та аулаған», – дейді Люй. Бұл – ол 2001 жылдан бері суреттеген 30-ға жуық птерозаврдың бір түрі, қалғандары сөрелерде әлі ғылыми түрде сипатталуын күтіп жатыр.

Цзиньчжоу музейі – птерозаврларды зерттеудің заманауи мәлімет көзі және тас­қа айналған қазбаларды табуда Қытайды алдыңғы шепке жеткізген Ляонин провинциясындағы осындай он қаңқа музейінің бірі екен.

Сонымен қатар, Ляонин провинциясы – ХІХ ғасырда атышулы «сүйек соғысы» кезінде бәсекелес болған алғашқы америкалық палеонтологтар Гофониил Чарльз Марш пен Эдвард Дринкер Коуптың ең көп қаңқа сүйектерін жинаған жері.

Бұл бәсекелестік Қытай Геология ғылымдары академиясының қызметкері Люйді Бейжің қаласындағы Омыртқалылар палеонтологиясы мен палеоантропологиясы институтының (ОППИ) өкілі Ван Сяолиньге қарсы қойды. «Марш пен Коуп тәрізді олар басында бірге жұмыс істеп, ке­йін бөлек кетті. Екі қошқардың басы бір қазанға сыймады», – дейді ол туралы ­ОППИ-де жұмыс істейтін палеонтолог Шуньсин Цзян.

Rhamphorhynchus деген птерозавр мен жыртқыш балық бір жемтікті көздеп, птерозавр – әуеден, балық су астынан тап берді. Екеуі де теңіз табанына батып, тас қаңқаға айналды.
УФ ФОТОНЫ ТҮСІРГЕН ГЕЛЬМУТ ТИШЛИНГЕР

Осының арқасында олар 16 жылдан бері тыным таппай, птерозаврдың 50-ден аса жаңа түрін тапты, ал ол дегеніміз – ғылымда белгілі птерозаврлардың ширегіне тең. Палеонтологиялық жаңалықтың көбісі мо­йындалмай жатады. Бұл түрлердің кейбірі жарамсыз болуы әбден мүмкін. Бірақ екеуінің де алатын асулары көп екені айдан анық.

Соншалықты ірі жыртқыш бола тұра жойылып кетуі қатты ойландырады.

«Олар қолдарында бар қазбаларды суреттеу үшін сағат тоғыздан беске дейін әлі он жыл жұмыс істеулері керек», – дейді қыз­ғанышын жасыра алмағандар. «Меніңше, он жыл да жеткіліксіз», – деді Цзян қасын кере сәл қобалжи сөйлеп.

Қайткен күнде олардың табысы жарыстағыдай, дер кезінде қажетті жерде табылуға да көп байланысты болар. Германия, Бразилия, АҚШ және Англиямен қатар, Қытай – жер бетіндегі птерозаврлардың тас қаңқасының тоқсан пайызы табылатын әлемдегі бес елдің бірі. Бұл «птерозаврлардың түр-түрі тек осы бес елде ғана көптеп тіршілік еткен» дегенді білдірмейді. Олардың тасқа айналған бөлшектері барлық жерден, тіпті Антаркти­дадан да табылды. Палеонтологтардың ойынша, барлық жерде тіршілік еткен алуан түрлі птерозаврлардың тек сол бес елде жақсы сақталғаны – геологиядағы белгісіз бір ғажап дүние.

Бірақ Ляонин провинциясының орны бөлек. «Бор кезеңінде, – дейді Люй өзіне тән салқынқандылықпен, – Ляониннің қоңыржай ормандары мен таяз тұщы көлдері динозаврларға, ежелгі құстар мен птерозаврларға қажетті бай биоценоз алқабын қалыптастырды. Ке­йде­ қатты дауыл тұрып, жанартау­лардан күл атқылап, кенет кей жануарларды топ-тобымен көкке көтеріп, сосын ла­йлы балшыққа лақтырып тас­тауы да мүмкін. Ондай апаттар құрбандарын лезде, кейде анаэробты жағдайда көміп тастаған, содан жүз миллионнан астам жыл бойы олардың шөгіндісі бүлінбей, қаз-қалпында жақсы сақталған».

Птерозаврлардың қуыс та жеңіл сүйектері ұшуға жақсы еді. «Сақталып қалған птерозавр қаңқаларының көпшілігі жалпайып қалған, оларды құдды бір автомобиль басып кеткендей», – дейді бір бақылаушы.

Соның нәтижесін бүкіл Ляонинен көруге болады. Бір қарағанда, тастарда птерозавр жатыр деп ешкім ойламайды. Бірақ микроскоптағы препаратормен қатып қалған шөгінділерді мұқият алып тастап, зер сала қарасаңыз, белгілі бір пішін ­айқындала түседі.

Бейпяодағы Птерозавр музейінде және Бейжің Жаратылыс тарихы  музе­йінде жақында птерозаврлар шоуы болды. Жәдігерлерді бірінен кейін бірін тамашалап келе жатып, тасқа айналған қаңқалардың тірі кезін көз алдыңа елестетесің. Ол жерде ежелгі орман инеліктерімен қоректенген жайын ауыз да, түрі бақаға ұқсайтын Jeholopterusthought деген птерозавр да бар.

Бұл шоудан төменгі жақ сүйегіндегі кильге ұқсас мүшесімен айдын бетіндегі балықтарды сүзіп, су айдынына қалықтап ұшып өткен Икрандрако деген жануарды көресің. Солтүстік-батыс Қытайда ұзын да жіңішке тұмсығымен моллюскілер мен өзге де омыртқасыздарды аулап, тү­йін-түйін тістерімен уатып жеген Дзунгариптерус те бар.

Рэй Стэнфорд Колумбия аймағы, Уашингтондағы өз үйінің маңынан птерозаврлар мен басқа да жойылып кеткен жануарлардың іздері қалған жүздеген тас тақтаны тапты.

Қорек табу үшін осынша тайталасқа түскен белсенді тіршіліктің тасқа айналған қазіргі тұрпатын көру, әрине, ерекше әсерлі. Бәлкім, олар 66 млн жыл бұрын Бор кезеңінде қорек көзінің азаюы­нан жаппай қырылған болар? Ал кейбір ұсақ түрлері нәубеттен құтылар жол іздеп жанталасқан да болуы керек.

Қалай болғанда да, птерозаврлардың дәуірі сол кезеңдерден бері мәңгілікке аяқталған. Бірақ сіз мылқау музейден Жер шарының бір кездегі осы бір тылсым жануарының қу қаңқасын тамашалап жүргеніңізде олар ғажайып қанатын кең сермеп, бейне бір жартастан ұша жөнелердей әсер аласыз.

Ричард Кониффтің «Жоғалған әлемдер: Динозаврлар, әулеттер және Жердегі тіршілік тарихы» және фотограф Роберт Кларктың «Эволюция: Көрнекі жазбалар» атты кітаптары жақында шықты.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Мәскеу. Кирилл Вселенский корниз ұшында қалықтап тұр. Ал Дима Балашов оны суретке түсіруде. Дүйім жұртқа осындай тәуекелшіл қылығымен танылған жігіттердің жасы 24-те. Олар өзінің кезекті жетістігін Instagram-да бөлісіп, мәз болысады.

Кеңес Одағы келмеске кеткелі 25 жыл өтсе де, Ресейдің жаңа буыны ескі күнін көксеп, ұлтшыл президентін қаһарман көреді.

Оны алғаш теміржол стансасының қонақүйінде кездестірдім. Ол мені қайда апарарын білмеді. Біз Орал тауларының бөктеріндегі, өнеркәсіп орталығына айналған Төменгі Тагилдің ыбырсыған көшелерімен төмен қарай ылдилай жөнелдік. Оның аты Саша Макаревич. Жасы 25-те, өзі цемент зауытында істейді.

Серуендеп жүріп қызыл жұлдыздар мен империялық, кеңестік, сондай-ақ ресейлік әскери медальдары бар сарғылт-қара Георгий ленталарымен қапталған кішкентай бір қабатты ғимараттың жанынан өттік. «Мұнда кірейік пе – деді Саша, – бірақ бұл жер – 90-жылдарды еске түсіреді».

Мәскеудегі пәтерлердің бірінде Александр мен Виктория Хлининдер тұрмыс тауқыметін ұмыту үшін ерекше костюм киіп, ойын ойнайды. Сол үшін олар түрлі жануарлар костюмін сатып алған. 1990 жылдардағы хаос пен Владимир Путин дәуірінің жастары үшін тұрақты жұмыс тауып, отбасын сақтап қалу қиындап барады.

Саша да сол 90-жылдары туған. Ол дүниеге келер кезде – 1991 жылдың желтоқсан айында кеңестік жүйе ыдырап, бұл өзгеріс орыс­тарға бір зұлымдықтың нышаны секілді көрінді. Қызыл тудың орнына ресейлік үшжолақты ту көтерілді. «Енді Батыс сияқты молшылықта өмір сүреміз» деген арманды уақыт келіп жел ұшырғандай жоқ етті. Өйткені «бұйрықтық» экономиканы – нарықтық формаға, ал абсолютті монархия мен тоталитаризм жүйесінде ғасырлап өмір сүрген қоғамды демократияны дәріптейтін елге айналдыру өте қиын еді.

Өз басым 90-жылдарды көрмедім. Отбасым Мәскеуден 1990 жылы сәуір айында көшіп кеткен. Алғаш елге 2002 жылы оралғанымда Владимир Путин дәуірінің нағыз қызған шағы еді. Ол турбулентті 90-жылдарды артта қалдыр­ғандай болды. Сол уақыттан бері мен Ресейге жиі келіп жүрдім. Бірнеше жыл бойы сонда тұрып, меншікті тілші болып жұмыс істедім.

Мен білетін ресейліктердің көбі – 74 жылдық кеңестік «экспериментте» қалыптасқандар. Біз отбасыларымыздың шағын тарихы мен трагедиясына осы тарихтың одан да үлкенірек драмасы тұрғысынан қараймыз. Алайда қазіргі ұрпақ тек 90-жылдардағы мешеу Ресей мен Путин қол астындағы кейінгі қатал кезеңді ғана біледі. Кеңес Одағының құлағанына тура 25 жыл өткенде мен Саша сияқты жастармен кездесу үшін биыл Ресейге тағы бардым. Олар кімдер? Бұл өмірден не күтеді? Өз елдері үшін нені қалайды?

«Жабайы жалбыз» фестивалі Мәскеуден шамамен 150 шақырым жерде өтеді. Жыл сайын бұл жерге 36 мыңнан астам адам келіп, таңғы үшке дейін түрлі топтардың әндерін тыңдап жатады. Кейбіреулері тіпті шатыр құрып, бұрынғы құндылықтарды дәріптейтін Accident немесе Бейруттан келген Wanton Bishop секілді топтардың өнерін тыңдайды.

«Төменгі Тагил – зауыттар мен түрме толы жер», – дейді Саша. Кезінде пойыз бен танк өндірісі үшін атағы шыққан қала бүгінде тұралаған зауыттар, жұмыссыздық және Владимир Путин атымен танымал. 2011 жылы Путин үшінші президенттік мерзімге оралуға ниетті екенін жариялаған кезде Мәскеу мен өзге ірі қалаларда наразылық шаралары бұрқ етті. Көшеге шыққандардың көбі білімі бар орта тап өкілдері мен жастар еді. Сол қыста Төменгі Тагилде зауыт қыз­меткері болып істейтін әлдекім ұлттық арнадан Путинге наразы­лық шараны басу үшін жігіттердің Мәскеуге баруға дайын екенін жеткізген болатын. Сөйтіп, бұл қала нағыз «Путинлэндке» айналып шыға келді.

Бүгінде қаланы гүлдендіру үшін Төменгі Тагилге Путин тағайындаған жаңа мэр келді. Жергілікті бір магнат керемет клиника салып берді. Алайда өмір жеңілдеген жоқ. Құлдыраған мұнай бағасы мен Украинаға баса-көктеп кіргені үшін Батыс санкцияларына тап болған Ресейдің экономикасы құрдымға кетті.

Мен қолы сатпақ-сатпақ, әбден шаршаған Сашамен ұзақ жұмыс күнінен кейін кездескен болатынмын. 90-жылдардан аман қалғандарға толы бұл барда ол өзін толықтай еркін әрі қауіп­сіз сезіне алмайды. Оның сипаттауынша, қала қатыгез конформистерге толы. «Жергілікті халық өзіне ұқсамаған кез келген жанға агрессия көрсетеді», – деді ол. Спорттық костюм, қысқа шаш пен кекіл – олардың кеспір-болмысы осындай. «Қатарластарымның көбі – отырып шыққандардың балалары. Заңды еш құрметтемейді», – дейді Саша. Ал 6-сыныпта оқып жүргенінде мұғалім оған: «Нағыз еркек не әскерде, не түрмеде», – депті. Сондықтан да Саша жұдырықтасуды да, пышақтасуды да үйренді. Бірде ол кезекті төбелестен соң қолын қанға малып келеді. Осыны айтып жатқан кездегі оның күлімсіреген түріне қарап шошып кеттім…

Сашаның қалауы – космополитандық Санкт-Петерборға қашып кетіп, сол жерден бар ашу. Бұрын онда бір-екі рет болғаны бар. Саша сол жақта ғана өзін үйінде жүргендей сезінеді. Бірақ Петербордан пәтер алмайынша, оның қызы көшуге үзілді-кесілді қарсы. Екеуінің жалақысын қоса есептегенде бұл ойы арман болып қала бермек.

Бұл – Төменгі Тагил тұрғындары үшін ортақ дүние. Жастардың асқақ армандары путиндік Ресейде «қамаулы». Олар әлем аралағысы келеді, бірақ алатын жалақылары экономикалық дағдарыстан кейін екі есе құлдырап кеткен рубльмен беріледі. Кейбірі жеке кәсіп көзін ашқысы келеді, бірақ жергілікті парақор жү­йенің масштабын өлшей алмайды. Сондықтан да олар өздерін де, көздерін де азға үйрете бастады. Негізгі қалайтын­дары: үй не пәтер, көлік пен отбасын құру. Олар аңсаған дүниенің ешбірі 90-жылдарда аман қалып, күндерін әрең көрген отбасылардың үш ұйықтаса түсіне кірмейтін еді.

Кәсіпкер Радик Минахметов Путиннің суретін іліп жатыр. Ол жерде Татарстан Президентінің де суреті бар. Ресей құрамындағы бұл республика Мәскеуден 700 шақырым жерде орналасқан. Небәрі 24 жасында ол Татарстан астанасы Қазандағы футуристикалық стадиондардың біріне бастық болған еді.

«90-жылдар бізге өте ауыр тиді, – дейді 20 жастағы Төменгі Тагил тұрғыны Александр Кузнецов, – 1998 жылы әкем бізді тастап кеткенде мен бар-жоғы үш жаста едім. Анамның жалақысы мені тамақтандыруға ғана жететін. Ойыншығым көп болмады. Үйде жалғыз баламын. Осының барлығы қазіргі ұстанымыма себеп болды. Мен үшін ең маңыздысы – отбасы». Орталық алаңдағы кафелердің бірінде кофесін ұрттап қойып отырған Александр: «Үйім қаңырап бос тұрғанда жоғары лауазым үшін таласқым келмейді», – дейді.

«Әскерге аяғыңды аттап басушы болма, ұлым!» Бұл – 90-жылдары әскер қатарына шақырылып, 1994 жылы Шешен соғысына қатысқан әкесінің Александрға айтқан өсиеті екен. Алайда Саша азаматтық борышын орындаудан еш қашқан емес. «Мен әрдайым қарулы күш сапында болғым келді. Отбасымдағы әрбір жанның осы саламен байланысы бар. Мәселен, менің үлкен атам – Ұлы Отан соғысының ардагері. Оның үстіне әскери сала жастарға полиция, не болмаса КГБ-ның орнын басқан Федералдық қауіпсіздік қызметіне (ФСБ) жол ашады. Әскери қызмет өз түлектеріне сақшы болу мүмкіндігін сыйлайды. Мен үшін тұрақты кіріс болса болғаны», – дейді Александр.

Екеуміз сөйлесіп отырғанымызда қасымыз­ға бойы ұзын, шашы қысқа Степан деген жігіт күлімсірей келді. Ол Сашаның досы еді.  Степан маған көзін қысып қойып: «Сонымен, Кеңес Одағында жағдай қандай болғанын білу үшін келдім де, ол кезде адамдар әлдеқайда жақсы тұрғанын біліп қой», – деп салды.

Путиндік буын түтіні түзу отбасы құрғанды қалайды. Ең болмағанда тұрақты жұмыс болса деп армандайды.

«Немене? Жақсы өмір сүрді дейсің бе? Қайда­ғыны айтпашы!» – деп Саша әңгімеге кірісті. Екеуі біраз дауласты. Ақыр аяғында Степан: «Сендер – америкалықтар, өз санкцияларыңмен бізді әбден қыспаққа алдыңдар. Бізге қарсы не дайындағандарың бар? Соғыс па?» – деп маған Ресейдің Қырымды аннексиялауының дұрыстығын дәлелдей бастады.

Мен америкалық журналист болғандықтан Степан өз тегін айтқысы келмеді. Бірақ үйге қайтатын кезде көлікпен жеткізіп тастауды ұсынды. «Шын мәнінде, мен бұл жерден кеткім келеді», – деді ол біраз көшені артқа тастаған кезде. «Қай жерден, Төменгі Тагилден бе?» – деп сұрадым. «Жоқ, Ресейден», – деді ол. Оның «ұлтшыл» ұрандарынан кейін бұл күтпеген жағдай еді. «Неге?» – дедім мен. «Бұл жерде істейтін түк жоқ, – деді ол күрсініп, – өсіп-дамып, өз-өзіңді табу үшін ешқандай мүмкіндік қарастырылмаған».

«КСРО кезінде және Одақ ыды­ра­ғаннан кейін туғандар­дың арасындағы айырмашы­лық жер мен көктей. Олар екі бөлек плане­тадан сияқты», – де­йді Светлана Алексеевна. Ол 2015 жылы әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығын алған.

Кеңес Одағы құрдымға кеткенде барша жұрттың кеудесінде үміт оты жанды. Көпшілік Ресейді тез арада гүлдеп, батыстық үлгідегі демократиялы елге айналады деп сенді. Бірақ 1991 жылғы оптимизм күлге айналды. Жоспарлы экономика құлаған кезде халықтың бір бөлігі ақылға сыймас байлыққа кенелді. Ал енді біреулер кенеттен қайыршыға айналды. Бұрын қол жетпеген өнімдер дүкен сөрелеріне сыймай, оларды сатып алатын ақша ауық-ауық құнсыз­данумен болды. Қылмыс етек жайды. Әсіресе коммерция саласында қылмыс күрт өсті. Билік ашық саясатқа көшкенімен, аз уақытта халық мұның лас бизнес екеніне көз жеткізіп үлгерді.

Сырттан келген осындай шындыққа үйрену үшін халық бар күшін салды. Бұл теңдессіз бостандық кезі еді, бірақ ол көбін жолдан адастырды. «Осы құндылықтардың барлығы шындықпен бетпе-бет келгенде халық өзгерістің тым баяу жүріп жатқанына көзі жетті. Осылайша, бұл құндылықтар да біртіндеп маңызын жоғалтып, өзге мәселелердің көлеңкесінде қалды. «Ал жас ұрпақ кеңестік қоғам негіздерін дәріптей бастады», – дейді Мәскеудегі тәуелсіз дауыс беру ұйымындағы «Левада» орталығының әлеуметтанушысы Наталья Зорькая.

Саша, Александр, Степандардың заманы олардың әке-шешесі мен ата-әжесі тұрған уақтан мүлде бөлек. Бұл салыстыруға келмейді де. Соған қарамастан олар кеңестік дәуірді пір тұтады. Ең сорақысы да – осы. Бұл жас жігіттер мен бойжеткендердің кеңестік жүйе кезіндегі тоқырау мен шектеу, қатыгездік туралы білмегендері мен естігендері көп. Олар тұрақты әрі қалыпты өмірді қалайды. 90-жылдардағы қиын-қыстау кезең салдарынан кейін олар Путин дәуірінен тек отбасы құрып, екі қолға бір күрек табылуын аңсайды.

Қолдарына шүберек таңып, гранатаның суреті бар ту ұстаған «Өзге Ресей» оппозициялық партиясының қолдаушылары Мәскеу көшелеріне шыққан кез. Бұл партияның негізін 2010 жылы елде тыйым салынған ультра-ұлтшылдар қалады. Путин үкіметі бұл партияны мойындаған жоқ.

Олар өз болашағына сенімсіз. «Левада» орталығының дерегі бойынша Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін дүниеге келген алғашқы ұрпақ, яғни 18-24 жастағылардың 65 пайызы болашақты бір, ары кетсе екі-ақ жыл алға жоспарлайды екен. «Бұл – өте өзімшіл бірақ өте нәзік ұрпақ», – дейді Н.Зорькая. Сондай-ақ олар саяси инертті болып келеді. Билік жар салмаған жаңалық халыққа жетпейді. Жастардың 83 пайызы бірде-бір саяси немесе қоғамдық шараларға қатыспағанын айтады.

Лиза мені әйнек ғимараттардың біріндегі жарқыраған лоббиде күтіп алды. Бұл ғимарат Лондон мен Шанхай арасындағы көпір іспеттес. Зәулім ғимараттарды бір-бірімен жалғастыратын кафе мен дүкендері бар.  Путин мен сыртқы істер министрі Сергей Лавровтың суреттері бар туннельмен оның артынан ердім. Түскі асқа тапсырыс бердік. Ұзын сары шашты, өңі ажарлы, қымбат сағат таққан сәнқой Лиза борщ ішіп отырып әңгімесін айтты. Әке-шешесін ренжітпес үшін ол менен өзінің тегін көрсетпеуді өтінді.

Спорттық және әскери лагерьлерде десантшылар 10 жасқа жеткен балаларға қару ұстауды үйретуде. Путин Шешенстандағы соғысты жеңіп, Украинаға баса-көктеп кіріп, Қырымды басып алуы арқасында ел беделін қалпына келтірді. Әсіресе, жастар өз елін әлемдік держава қатарынан көргісі келетінін жасырмайды.

Ол 1992 жылы Ресейдің Қиыр шығысындағы Благовещенск қаласында дүниеге келген. Оның алдында бір жыл бұрын тарих мұғалімі болып істеген әкесі Мәскеу көшелеріне шығып, демократияны қуана қарсы алған еді. Алайда Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін ол өз отбасын қамтамасыз етудің өзге жолдарын іздеуге мәжбүр болды. Осылайша, Қытай асты. Ресейге киімнен бастап, техникаға дейін тасыды. «Ол тоналмас үшін үйге ақшаны көйлегінің ішіне тігіп келетін», – деді әңгіме барысында Лиза.

Қазір Лиза – ірі батыс компаниясының бірінде заңгер. Бұл керемет, бірақ оның қалағаны ол емес-тұғын. «Мен көп жазатынмын, әрда­йым журналист болғым келетін», – деп ол әжесі сақтап келген өзінің қысқа әңгімелері барын айтты. Алайда ата-анам журналистиканың қадірсіз, ақша көрсе жолдан таятын кәсіп екенін алға тартты. 1990 жылдары солай болды да… Қалталылар журналистикаға бағыт-бағдар беріп отыратын. «Сен бұл салада көп ақша таппайсың, үйдің ең ақылдысы да, үлкені де – сен, сіңлің екеуіңді қамтамасыз ете алатын тұрақты жұмыс керек», – дейтін олар. Кейін әке-шешесі ажырасып кетті. Әкесінің кәсібі өрге домалады. Осының арқасында Лиза бір жыл бойы – Орегонда, кейін Лондонда оқуға мүмкіндік алды.

Instagram-да 7 миллион оқырманы бар 29 жастағы актриса Н.Самбурская – Ресейдің әлеуметтік желісіндегі ең танымал жұлдыздардың бірі. Бұған қарамастан, ол өзге мәскеуліктер секілді кішігірім пәтерде тұрады. Өзге елдердегі жастар сияқты орыс жастары да смартфондарынан бір елі айырылмайды.

Батыстық үлгідегі заманауи әйелге айналған ол шешесіне жігіттері мен есірткіге толы кештер туралы айтады. Бұған қарамастан Лиза – нағыз орыс. Оппозициядағы білімі бар мәскеу­ліктер сияқты: «Путинді суқаным сүймейді. Бірақ шетелдіктер оны сынап, қаралай бастаса, мен әрдайым Ресейді қорғап шығамын», – дейді. Ол Лондонда жүрген кезінде жергілікті халық Ресей мен орыс әйелдерін мазақ қылатын. «Тіпті, «Пошта арқылы тапсырыс бере салуға болатын дайын бізбикелер» деп кекететін. Шетелде жүріп мұндай қорлық сөз есту сондай ауыр еді, көзім жасқа толатын», – дейді Лиза.

2011 жылы Лиза Мәскеуде етек жая бастаған либералды саясатқа қызыға бастады. Ол желтоқсанда өткен парламенттік сайлауда бақылаушы болуы үшін «Халықаралық амнистия» ұйымы мен «Яблоко» либералды партиясы қатарына қосылды. Оны сіңлісі оқыған мектептегі дауыс беру учаскесіне жібереді. Мұғалімдердің дауыс беру кезінде өзге адам орнына сайлау парақшаларын толтырғанын көрген ол өз көзіне өзі сенбеді. Араласпақ болып еді, айғай естіді. Осылайша, оны түк көрінбейтін бұрышқа отырғызып қойды. Мұндай бассыздық бүкіл ел бойынша болып жатты. Көп бақылаушы Мәскеу мен өзге ірі қалаларды соңғы 20 жылдағы ең ірі жаппай наразылық шарасына әкеп соққан видеоларды телефондарына түсіріп, ғаламторда онлайн жариялады.

Қазан қаласы. «Мұхаммадия» медресесінің студенттері үзілісте жүрген кез. Қала халқының жартысы орыс болса, қалғаны – татар. Татарлардың көбі – мұсылман. Жалпы, ислам – Ресейде екінші үлкен дін. Бұл мектепте дінтану, лингвистика және татар тарихы мен мәдениеті сабақтары беріледі.

Ақыр аяғы Лизаның жүйкесі тозды. «Қояншығым ұстады. Екі сағат бойы жыладым, – деді ол. – Бұдан былай саясатқа араласпаймын. Ешқашан. Мұның маған еш қатысы жоқ. Жүйе­ге қарсы күресуге менің дәрменім жетпейді». Бұл уәдесінде рубль құнсызданып кеткеннен кейін де тұрды. Валютаның құлдырауы Лизаны ең қатты жақсы көретін ісінен, саяхаттау мүмкіндігінен айырды. «Иә, қиын жағдайға тап болдық. Енді өз-өзімізді шектеуге тура келеді», – деп томсыраяды ол.

Лизаның университет деңгейіндегі заң мектебінде бірге оқыған құрбысы Ксения Обидинаның да пікірі осындай. Оның да әке-шешесі ерте ажырасып кеткен. Сол себепті ол үшін ең маңыз­дысы – отбасы мен тұрақтылық, яғни жалақасы жоғары тұрақты жұмыс. Сонда ғана ол шешесі мен сіңлісіне көмектесіп әрі ел аралай алады. Алайда саяси және экономикалық дағдарысқа байланысты арманынан ұзап барады. Өйткені Ксения жұмыс істегісі келетін шетелдік заңгерлік фирмалар жаппай елді тастап кетіп жатыр.

Санкт-Петербордың Emerald гранд-қонақүйіндегі мектеп түлектерінің кеші. Түлектер көңіл көтеруде. Коммунизмнің құлдырауы кедейлер мен байлар арасында алшақтықты қалыптастырды. 1990 жылдарды білетін жастар үшін экономикалық қауіпсіздік басты мақсат болып қала бермек.

ОЛАР бұл ЖОЛҒА ҚАЛАЙ ТҮСТІ? Бұған Владимир Путин тұлғасы жауап бере алады. Ол 2000 жылы 90-жылдарға қарсы үміткер ретінде билікке келді. Бұл сол кездегі ұрпақтың енді ғана жан-жағындағы әлемге назары түскен кез болатын. Ол: «Қауіпсіз өмір мен өркендеуді әкелемін», – деп уәде берді. 90-жылдардың басында жасалған экономикалық реформа мен мұнай бағасының ең қымбат тарихи көрсеткішке жетуінің арқасында Путин уәдесінің біразын орындай алды.

Тұрақтылық пен экономикалық әл-әуқат күн тәрбіндегі идеологияға айналды. Ол арасында КСРО жасаған күнәларды жуып-шайып, еске алып отыруды да ұмытпады. Путин Кеңес Одағының ыдырауын ХХ ғасырдың ең үлкен гео­саяси қасіретіне теңеді. Оның сөзінше, бұлай сезінбегендірдің жүрегі жоқ, Иосиф Сталин сәл ғана шектен шыққан «эффективті менеджерге» айналып шыға келді. Баспа мен телевизия билік салып берген жаңа жолды, сосын осы бір «ностальгияны» көрсете бастады. Бүгінде осындай саясаттың арқасында ресейліктердің 58 пайызы кеңестік жүйе мен тәртіптің оралғанын қаласа, 40 пайызына жуығы тіпті Сталин заманын аңсайды.

Сергиев Посад ауданындағы Мәскеу рухани академиясының семинария студенттері жаңа завет, литургиялық әуендер, икона салу және т.б. пәндер үйренеді. Коммунистер тарапынан қыспаққа ұшыраған Орыс православ шіркеуі қайта жанданды.

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі уақыттың басым бөлігі бірігу жолындағы бейшара ізденіспен өтті. Басында демократия орнағанымен, кейін консюмеризм, яғни тұтынушылық, уестернизацияға айналып шыға келді. «Тұтыну арқылы келген бұл жаңғырту да жеткіліксіз еді», – дейді әлеуметтанушы Н.Зорькая. 2000 жылы Ikea жаңа орта тап үшін сәнге айналды. Бұл кеңестік емес, еуропалықтардай тұрудың қолжетімді жолы еді. «Қандай да бір көп шығынсыз-ақ өркениетті өмірдің дәмін сезу мүмкіндігі туды, – дейді ол, – бірақ осы бір декор түгелдей дерлік адам болмысы мен құндылықтарды жасырып, шынайы Ресейді көрсетпеді».

2012 жылы үшінші президенттік мерзімі басталғалы бері Путин ішкі және сыртқы саясатта агрессивті неокеңестік идеологияны күшейтті. Ол бұрынғы Одақ құрамына мүше болған Украина мен Қазақстан секілді республикаларды Мәскеу ықпалында сақтап қалғысы келді. Сондай-ақ Ресей қарулы күштерін бір шалғайдағы Сирияға бағыттады. Дәстүрлі әлеуметтік құндылықтар бірқатар заң арқылы насихатталғаннан кейін өзгеше ойлау мүлде қауіпті болып кетті. Нәтижесінде, Путин армандаған конформист, материалист және тәуекелшіл ұрпақ шыға келді.

Мен бұл мақаланы жариялаған кез Путин танымалдығының шыңына дөп келді. Путин са­й­лауда 80 пайыз дауыс жинаған болатын. Өзге жастағыларға қарағанда сайлау кезінде 18 бен 24 жас аралығындағы жастардың 88 пайызы Путинге дауыс берген. Олар өз елінің әлемдегі алатын орнымен, елдің әскери күш қуатымен мақтанып, ел болашағына кәміл сенеді.

Қазан маңындағы бай аудандардың бірінде тұрған мына сәулетті мейрамхана – сән қуған жастардың орны. Еділ жағасындағы Water & Snow кешені мезгілге қарай түрлі ойын-сауық ұсынады. Жазда – ашық аспан астында суға шомылып, тамақтануға, ал қыста шаңғы мен велосипед тебуге болады.

Новосибирск қаласының тар әрі қараңғы аулаларының бірі. ХІХ ғасырдың кірпіш ғимараттарының арасында сыра ішіп, музыка тыңдап отырған жергілікті сығанды кездестірдім. Бұл – 1995 жылғы Филипп Крикунов өнер галлереясын ашқан жер. Ол көпшілік шоғырланған жерден аулақ шығып, маған айналаны көрсетті. Бөлменің бірі – флюоросцентті алқызыл түспен жарқырап, мағынасыз суреттерге толы керегедегі сөрелерде Лениннің минибюсттері тұр. Келесі есікті ашсаң, жас қылқалам шеберлері селфидің ақылға сыймайтын түрін сынап, қорапшаға басын тығып суретке түсіп жатыр. Оның біреуі әйнек сынықтарына, екіншісі Burger King қалдықтарына толы.

Мен Филиппті сол күні кездестірдім. Ерекше сәнденген жас қыздарға толы Новосибирск қаласындағы кафеде басымыз қосылды. Бұл – Ресейдің ең ірі үшінші қаласы. Елдің өнеркәсіп және ғылыми-инновациялық орталығы есептелетін осы қалада ақша көп. Бірақ әкесіз өскен баланың бірі – Филипп сол байлықтың дәмінен кенде. Ресейдегі басқа көптеген бала сияқты ол да шешесі мен әжесінің қолында өсті. Ұлы Отан соғысына қатысқан арғы атасы Сталин кезінде атылып кетіпті. Әжесі елге танылған химия маманы болды. Шешесі де ғылым саласында жұмыс істеді. «Бірақ үйдегілердің қалағаны да, әңгімесі де саясат болды», – дейді Филипп.

Мәскеудегі продемократиялық қарсылықтар қылаң беріп, Новосибирск тәріздес қалаларға жеткенде Филипп 16 жаста еді. Көшеге шыққан мыңдаған адам еркін әрі әділ сайлауды талап етті. Дей тұрғанмен, бұл наразылық шаралары демонстрациядан гөрі, халықтың жаппай көңіл көтеру кешіне ұқсады. Филипп те Путиннен әбден мезі болған. «Халық наразылығын Путинге жеткізсе де, ешқандай диалог болған жоқ», – дейді Филипп. Кремль бақылауындағы телеарналар көрсеткен Ресейді ол мүлде таныған жоқ. «Олар өзге мемлекетті көрсетті, сондай суайт адамдарды өмірімде көрген емеспін», – дейді Филипп.

Мәскеуден 285 шақырым жерде орналасқан Никольскийдегі «Ауыл күні» мерекесінің қарсаңы. Бір-бірін ұнатқан жастар әдетінше қыдырып жүр. Соңғы дағдарыстарға дейін ел экономикасы мұнайдың арқасында шарықтап, Ресей жастары жоғары жалақы үшін қалаларға келе бастады.

«Бүкіл ел көтеріліп, көшеге шығып жатқанда орнымда тапжылмай қалай отырамын» деген оймен наразылық шарасына қатыстым. Саяси белсенді азамат болғым келді. Өзгені ойлауға мұршам болмады. Әділетсіздік үшін ішім күйіп бара жатты. Бірақ бұдан еш нәтиже шықпады», – дейді Филипп.

Нәтиже болмады емес, болды… Наразылық шарасы үлкен өзгерістер тудырды, бірақ оларды оң деуге келмейді. 2012 жылдың мамыр айында Кремль көтерілісті күшпен басқаннан кейін ондаған адам жаппай ұсталып сотталып, түрмеге тоғытылды.

29 жастағы Михаил Васильев бильярд жабдықтарын сатумен айналысады. Ол ақын Владимир Маяковский ескерткішінің жанындағы «Триумфальная» алаңында скейтборд теуіп жүр. Қазіргі жастар олардың әке-шешесі үш ұйықтаса түсіне кірмеген еркіндікке қол жеткізді.

«Іргесін өзім қаладым», – деп жүрген орта тап тарапынан сатқындыққа ұшырағандай болған Путин авторитарлық саясатын үдете бастады. Осылайша, елдегі саяси жағдай тіптен шиеленісе түсті. Ол еркіндік пен демократияны насихаттап жүрген либералдарды ашық түрде «ұлттық сатқындарға» теңеді.

Мұндай қатал жауап Путин «ұрпағына» қатты әсер етті. Осы оқиғалар оларды саясаттан аулақ жүруге үйретті. «Сөйтіп, мен де қолымды бір сілтедім, – деді Филипп. – Не мен бұл жүйені жеңем, не өзге жүйеде – өнер әлемінде өмір сүремін деп шештім. Бұл сала әлдеқайда жақсы. Саясатта жүйкең тозып бітеді. Уайым-қа­йғы үшін әрдайым бақытсыз сезінесің, өмірден еш ләззат ала алмайсың».

Путин 2018 жылғы президенттік сайлауға түсуге қарсы емес. Дегенмен де оны сайлауда жеңіске жетеді деу ертерек. Бұлай болатын болса, ол билікте 2024 жылға дейін қалады деген сөз. Бұл уақытқа дейін Филипптің жасы 29-ға толады. Путин алғаш таққа отырған кезде Филипп бар-жоғы 5-ақ жаста болатын. Ол сол уақытқа дейін билікте Путинді көргісі келе ме? «Түк етпейді, мен өмір бойы қисайып тұрып келемін ғой», – деп иығын көтерді Филипп.

Автор: Джулия Йофф фото: Герд Людвиг

Джулия Йофф. Жазушы Foreign Policy мен New Yorker басылымдарына мақала жазып жүргенде Мәскеуде тұрды. Бұл – оның «National Geographic» журналына шыққан алғашқы мақаласы.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Ақ дегелек – әркімге бала күннен әдеби шығармалардан немесе суреттерден етене таныс. Биіктігі бір метрден асатын, қанаттарының ұшы қара, тұмсығы мен аяғы қызыл түсті болып келеді. Қанатының ұзындығы 58-61 см, салмағы 3,5-4 кг дейін жетеді. Мекиенінің дене тұрқы қоразынан гөрі кішілеу әрі тұмсығы жіңішкелеу болып келеді. Ақ дегелек – жұбын жазбай, бір орынға бірнеше жыл қатарынан келіп, ұясын елдімекендерге жақын жерлерде салады. Жыныстық жағынан 2-3 жылда өсіп жетіледі. Жылына бір мәрте 2-5 аралығында жұмыртқа салады.

Күй-ойнақ кезеңінде аталығы басын арқасына қойып алып, барабан даңғылындай дыбыс шығарады және ол дыбыс кәдімгідей қашықтан естіледі.

Балапандарын ұядан 70-72 күнде ұшырады. Ақ дегелек ұсақ жәндіктермен, балық, жылан, құрбақа және кеміргіштермен қоректенеді. Тамыз-қыркүйек айларында жылы жаққа ұшып кетсе (Африка мен Азияның оңтүстігі), наурызда Қазақстан территориясына қайта ұшып келеді.

Ақ дегелекті біздің елімізде Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстары аумағынан кездестіруге болады.

Кейбір зерттеушілер оны «ләйлек» деп те атайды. Ақ дегелек құсына байланысты ел ішінде мақал-мәтелдер, әндер мен аңыз-әңгімелер көптеп кездеседі. Мысалы, «Жылқының жауы – бөгелек, жыланның жауы – дегелек», «Дегелек келді жаз болды, бала-шаға мәз болды» деген. Бүгінде Ақ дегелек санының азаюына байланысты қорғауға алынып отыр.

 Фото: Михаил Шпигельман

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Солтүстік кореялық теңізші АҚШ-тың тыңшылық кемесі «Пуэблоның» бортында суретке түскенді жақтырмайды. Солтүстік Корея әскерилері «Пуэбло» мен оның экипажын 1968 жылы қолға түсірген. Қазір ол Пхеньянда әскери мұражайда тұр.

АҚШ өз азаматтарына ол мемлекетке баруға тыйым салатынын ести сала, америкалық бір топ саяхатшы апыл-ғұпыл Солтүстік Кореяға аттанып кетті.

Бұл елдің заңдары қатал, оның «жабық патшалық» деген лақап аты бар. Бірақ бұрын Солтүстік Кореяның есігі саяхатшылар үшін ашық еді. Жылдар бойы Қытай туристік компаниялары шетелдіктерге осы мемлекетке саяхат турларын ұсынып келді. Солардың қатарында жылына шамамен 1000 америкалық азамат солтүстік кореялықтардың күнделікті өмірімен танысып қайтатын. Америкалықтар солтүстік кореялық ойын-сауық саябақтарына барып, мектептерді аралап, метро стансаларын тамашалай алатын еді. Олардың ешбірі дерлік тосын оқиғаға тап болған емес.

Биыл жағдай өзгерді. 19 маусымда америкалық колледж студенті Отто Вармбье қайтыс болды. Ол мейманханадағы үндеу плакатын «ұрлағаны» үшін Пхеньянда тұтқынға алынып, сотталған еді. Бұл оқиға Солтүстік Корея мен АҚШ-тың арасындағы шиеленістің күшеюіне ықпал етті. Пхеньянның ядролық қаруды жетілдіруді жалғастыруы соғыс ықтималдығын күшейте түскендіктен, АҚШ Мемлекеттік департаменті Құрама Штаттарының төлқұжатымен Солтүстік Кореяға саяхаттауға шектеу қойды.

Бұл тыйым 1 қыркүйекте күшіне енген болатын. Оған дейін тілші-фотограф Дэвид Гюттенфельдер алты америкалықтан тұратын топқа қосылып, әлемдегі ең құпиясы мол елді көріп қайтуға аттанады. Гюттенфельдер – соңғы 20 жылдай уақытта Солтүстік Кореяға кіруге рұқсат алған санаулы батыстық журналистің бірі. Мұндағы күнделікті өмірді зерттеу үшін ол 40-тан аса арнайы сапар жасады. Оның бірқатары «National Geographic» журналында жарияланды.

Қонақүй терезесінен көрініп тұрған Ким Ир Сен мен Ким Чен Ир бейнесі.

Саяхатшылар бұл елге қызығушылық итермелегендіктен келгенін және көргендеріне таң-тамаша болғандарын айтты. «Бұл мен күткеннен әлдеқайда басқаша болды», – дейді саяхатқа күйеуімен бірге келген америкалық кәріс Эми Конг. Мұндағы қатал режим мен азаматтардың еркіндігінің жоқтығы туралы түрлі әңгімеге қанық ол Пхеньяндағы қалыпты өмірді көргенде қатты таңғалады: басқа елдердегідей мұнда да адамдардың жұмысы, отбасы бар. Ал жергілікті бір тұрғын оған өзі жақсы көретін бірнеше америкалық фильмді атап берген.

«Uber» жүргізушісі оңтүстік калифорниялық Брэд Юнелде қалыптасқан ұжымдық тәртіпке таңғалыс білдірді. «Мұндағы халық – ұлтшыл, шын мәнінде, мемлекетін, әскерін мақтан етеді, өз басшыларына шынайы сүйсінеді», – дейді ол (шошытып алмауы үшін ол әке-шешесіне Қытайға бара жатырмын деп айтып кетіпті).

Әрине, саяхатшы болғандықтан олар артық қимылға бармай, сабыр­лы болуы тиіс еді. Ешқандай оқыс оқиға, күтпеген жағдайға жол жоқ. Оларға азық-түлік дүкенін, боулинг аллеясын, сыра қайнататын орын мен циркті аралау тосынсый болды. Ешқайсысы елдің ядролық қоқан-лоқысы немесе АҚШ президенті Дональд Трамп пен Солтүстік Корея жоғарғы басшысы Ким Чен Ынның арасындағы соғыс туралы дөңайбаты жайында сөз еткен жоқ. Осы сапар кезінде тамыз айының соңында Солтүстік Корея әскерилері Жапонияның үстінен зымыран ұшырып, бұл әлем наразылығын тудырды. Бұл туралы Гюттенфельдер ұялы телефонындағы 3G байланысы арқылы туиттерден оқып біледі. Бірақ ол туралы ешкімге, тіпті жолсеріктеріне де тіс жармады.

Оңтүстік және Солтүстік Кореяның шекаралық аймақтағы демилитарлы аумағын аралау саяхат бағдарламасына енгізілген екен. Ол 38 ендікті қиып өтеді, мұнда екі елдің жауынгерлері «кез келген сәтте соғыс басталуы мүмкін» деген қауіппен бір-біріне қадала қарап тұрады. Америкалық саяхатшылар үшін кәдесыйлардың арасындағы ең көп назар аудартқаны Америкаға қарсы үндеу плакаттары болды.

Жоғарыда: Эми Канг, ұлты кәріс америкалық саяхатшы, «Тұтас Корея» ескерткішінің қасында суретке түсіп тұр. Ол күйеуімен бірге Солтүстік Кореяны көріп қайтуды армандаған. Төменде: Пхеньянда бишілер ұлттық киіммен Халықаралық жастар күнін атап өтуде. Бұл мереке жастарды бейбіт қоғам құруға шақыру мақсатында БҰҰ бастамасымен аталып өтіледі.

Жоғарыда: Бұл аттракциондар саябағы Солтүстік Кореяда өте танымал және елдің технологиялық даму жолында екенінің көрсеткіші саналады. Төменде: Пхеньяндағы метро стансасында пойыз жолсерігі Ким Ир Сен мүсінінің алдында тұр. Солтүстік Кореяның тұңғыш басшысы Ким – қазіргі жоғарғы басшы Ким Чен Ынның атасы.

Көлік жөніндегі қызметкер Кэсонгтағы жолайрығында тұр. Х-ХІV ғ.ғ. Корё династиясының астанасы болған бұл қаладағы 12 нысан, соның ішінде сарайлар мен мазарлар ЮНЕСКО-ның әлемдік мұра тізіміне енгізілген.

Авторы: Даниель Стоун фото: Дэвид Гюттенфелдер

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Қалақай – төртқырлы тік сабақты, жапырақты өсімдік. Оның безді түктері денеге тисе түктің ұшы морт сынып, ішіндегі сұйықтық денеге жайылып күйдіреді. Қалақайдың барлық түрінің құрамында ақуыз, витаминдер мен минералды тұздар, әртүрлі органикалық қышқылдар бар. Ол тағам ретінде де, медицина да пайдаланылады.

Көктемде қалақай жаңа көктеп бой ала бастаған мезгілде ұсақтап турап беті жабулы эмальды ыдыста жарты сағаттай қайнатып алып, жас еттің сорпасына араластырып ішсе мың да бір дертке ем болатыны дәлелденген. Халық емшілерінің айтуынша, қалақай қанды тазартып, жүрек демікпесін басуға, тері ауруларын қайтаруға, жүйке жүйесін тыныштандыруға және есте сақтау қабілетіңізді нығайтуға әсері мол.

Қалақайдың уында адам денсаулығына аса қажетті қырықтан аса минерал түрінің бар екені дәлелденіп отыр. Оның құрамында калий, кальций, темір, мыс, қорғасын, фосфор, хлор, йод, оттегі, азот, марганец пен магний секілді аса пайдалы зат бар.

Қалақайдан сондай-ақ жіп те жасалып, ең мықты желкен де тігіледі, Жапонияда қалақай жгуты жібекпен бірге самурай атжарақтарын алу үшін қолданылса, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде неміс әскерлерінің киімі де қалақайдан жасалған матадан тігілген екен.

Қалақай – қос жарнақты өсімдіктер тұқымдасына кіреді. Жер шарының барлық жерінен кездестіруге болады. Көлеңкелі, ылғалды жерлерде, орманда, бақта, жол бойын­да өседі. Әсіресе, тропиктік, субтропиктік аймақтарда өсетін 60 туысы 700-дей түрі кең таралған. Ал біздің елімізде оның 2 туысына жататын 7 түрі өседі. Шөптің бұл түрін Іле Алатауы бөктерінен, Балқаш-Алакөл ойыстары, Тобыл, Есіл мен Ертіс өзендері алабынан кездестіруге болады.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Фотограф әрі зерттеуші Дэвид Дубиле – 1994 жылдан бері Rolex-тің тұрақты елшісі және «National Geographic» үшін 70-ке жуық мақала жазған тілші. Ньюфаундленд аралындағы Грос-Морн ұлттық паркі. Бонн шығанағындағы анемон жапқан мына фиордты дуалды Дубиле суретке түсіріп алған.

Жерді зерттеп жүрген кісінің жүрегінде аяушылық сезімі оянады, ал ғаламшарды аяйтындар оны қорғағысы келеді. Осы бағытта National Geographic қоғамы мен Rolex компаниясы табиғатты қорғау мен зерттеу жұмыстарын қолдау мақсатында жаңа ынтымақтастық орнатты. Қос ұйым Жер жауһарларын бірге қорғайтын болады.

NATIONAL GEOGRAPHIC ДАЛА ЖАЗБАЛАРЫНЫҢ ТОЛЫҚ НҰСҚАСЫН ROLEX КОМПАНИЯСЫМЕН ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ НЕГІЗІНДЕ ЖАРИЯЛАП ОТЫР

ФОТО: ДЭФИД ДУБИЛЕ, NATIONAL GEOGRAPHIC CREATIVE ҚЫЗМЕТКЕРІ

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Бұрынғы ғарышкер Скотт Келли «Әулие Патрик» күнінен басқа америкалық мерекелердің бәрін ғарышта өткізіпті. Ол Халықаралық ғарыш стансасында соңы рет 2015 жылғы наурыздың соңынан 2016 жылғы нау­рызға дейін болды. Оның миссиясы – ғарышта ұзақ мерзімде болған адам денесі қандай биологиялық өзгеріске ұшырайтындығын зерттеп, Марсқа сапар шегер адам үлгісін жасап шығару. Бірақ ол жерге бір жылдың ішінде қайта оралды. Бұл – Келлидің 1999 және 2016 жылдар аралығында Орбитада өткізген төрт ұзақ сапарының бірі.

Ғарышта уақыт өзгеше жылдамдықпен өтеді. Әр 90 минут сайын жер жүзін бір айналып шығып жүргенде «бір күн» деген ұғымның мағынасын айту қиын. Әрбір өткен 24 сағат бір-бірінен айнымайды. Оның жаңа «Endurance: A Year in Space, A Life time of Discovery» кітабында ғарышта өткен бар уақытын қосқандағы 520 күнінің жолжазбасы жазылған.

Бірақ топ мүшелері үлкен мерекелер кезінде «Орбитаның» қара тыныштығын бұзып, бір марқайып қалады. 2015 жылы Алғыс айту күнін америкалық ғарышкерлер күркетауықтың суық етімен тойлады. Рождество кешінде Келли Жердің үстінен түсірілген фотомен твиттерде бөлісті. АҚШ, Италия, Жапония және Ұлыбритания ғарыш агенттіктерінің өкілдері бар жерде ондай мерекелер көбейіп кететін еді.

Әйтсе де, онда бір ерекшелік бар. «Жаңа жыл – ғарыш стансасында Рождествоға қарағанда мерейлі. Себебі оны бүкіл халық бір күнде тойлайды», – дейді Келли. Ол жерге қарап, ондағы кішкене жарық ноқаттар – фейерверк­терді көргенін еске алады.

«ЖАҢА ЖЫЛ – ҒАРЫШ СТАНСАСЫНДА РОЖДЕСТВОҒА ҚАРАҒАНДА МЕРЕЙЛІ МЕРЕКЕ, СЕБЕБІ ОНЫ БҮКІЛ ХАЛЫҚ БІР КҮНДЕ ТОЙЛАЙДЫ» СКОТТ КЕЛЛИ, ҒАРЫШКЕР

АВТОРЫ: ДЭНИЕЛЬ СТОУН, ФОТО: НАСА; СКОТТ КЕЛЛИ

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Шығыс Полинезияға адамдарды жеткізген қос шанақты кемеге ұқсас заманауи көшірме Hokulea Гаваидан Таитиге қарай сапар алдындағы жүзу сынағы үстінде.

Тынық мұхитындағы аралдарға қоныс аудару адамзат тарихындағы теңіз сая­хатының ең ұзағы болды. Шамамен, 3400 жылдай бұрын адамдар оңтүстік-шығыс Азиядан шығып, жаңа тіршілік мекені үшін жер іздеп, ашық суда жүздеген шақырымды жүзіп өткен. Алайда ғалымдарда саяхаттың дәл басталған жері мен ежелгі теңізшілер соншама ұзақ қашықтықты қалай жүзіп өткені туралы нақты деректер жоқтың қасы.

Жаңа ғылыми еңбек нәтижесінде теңізде жүзудің компьютерлік модельдеуі және климат пен мұхиттану деректерін  біріктіре отырып, ықтимал сценарийлер жасалды. Кейбір қоныс аударушылар Индонезияның солтүстігіндегі Молук аралдарынан шығып, 800 шақырым қашықтықтағы Палауға келген болуы мүмкін. Басқалары Жаңа Гвинеяға таяу Бисмарк архипелагінен шығып, Қиыр Шығыстағы Самао мен Тонгоға табан тіреген делінеді.

Адамдар батыс Полинезияға жеткенде олардың өркениетінде екі мыңжылдыққа барабар өзгеріс орын алды. Ғылыми еңбек оның себебін түсіндіреді. Теңізшілер сапарға шыққанда жел олардың артынан есіп тұрған, ал Самаоға таяу тұста оның бағыты өзгеріп, саяхатшылар қиын жағдайда қалған. Уақыт өте келе олар желге қарсы жүзуді меңгерген. Бұл олардың шығысқа қарай сапарлау­ы­на мүмкіндік берді.

«Алысқа, мұхит түкпіріне бару бұрын қолданылғаннан мүлде өзгеше саяхат стратегиясын қажет етті, – дейді Орегон университетінің архео­логі, зерттеуші – Скотт М. Фитц­патрик, – ешқандай арал көрінбегендіктен теңізшілер аспан компас­ын пайдалануға мәжбүр болды».

ЕЖЕЛГІ АРАЛ МӘДЕНИЕТІ

Палауда сақталған 500-1200 жыл бұрынғы жәдігер Тынық мұхиты жағалауынан табылған заттарға ұқсайды.

Автор: А.Р. Уильямс

ФОТОЛАР: КРИСТИНА МИТТЕРМАЙЕР, NATIONAL GEOGRAPHIC CREATIVE (ЖҮЗІП БАРА ЖАТҚАН КАНОЕ); УИЛЬЯМ ШНИТГЕР (ЖӘДІГЕРЛЕР).

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Майами университетінің қоршаған орта антропологі Кенни Броуд Багам аралдарындағы үңгірді зерттеу үстінде.

Зерттеушілер көп айта бермейтін бір нәрсе бар. Біз қандай да бір жаңалық ашып, табиғат пен климат өзгерісін саралап, я болмаса физиологиялық қабілетімізді бағалау барысында өзіміздің шексіз әуесқойлығымызға ие бола алмай қалатын жағдайлар кездеседі.

Шындық мынау: Кейбір генетикалық кемістік адамды ыңғайсыз нәрселер істеуге итермелейді. Колониялық дәуір кезінде менмендігі басым саяхатшылар «алтын мен атақ» жолында нәпсісін тыя алмай қалды. Соның салдарынан керісінше қоршаған ортаға орасан зор зиян келді.

Желтоқсанда мен Багам аралдары үкіметі мен жергілікті ұйымдар қолдаған National Geographic қоғамының экспедициясына қатыстым. Біздің мақсатымыз – әлемдегі бірегей экожүйе саналатын және «көгілдір ойық» деп аталатын суасты үңгірлерінің картасын жасау болатын. Үңгірде бұрынғы тұрғындардың  тас­қа айналған қалдықтары табылды әрі ондағы геологиялық ерекшелік жүз мыңдаған жыл бұрынғы климатты қайта құрастыруға мүмкіндік бермек. Оның үстіне, мұнда біздің ең қымбат қазынамыз – тұщы су бар. Жер астында заманауи виртуалды шындық модельдері үшін жабдықтардың көмегімен үңгір ерекшеліктерін суретке түсіріп, оларды зерттеп шықтық. Сүңгушілер су астында болған кезде мектеп оқушылары оларды радиолокаторлар арқылы бақылап, су астын «зерттеп», қалдықтар мен тірі жәндіктерді ұстап, медициналық өсімдіктердің үлгісін алып отырды.

Экспедицияның мақсаты – ең терең нүктеге түсіп, бұрын ешкім болмаған жерлерге жету. Әйтсе де, зерттеудің мақсаты – балалармен жұмыс істеу. Жаңа технологияны пайдаланған, жергілікті тұрғындар арқылы көп жаңалық ашуға болады.

Авторы: Кэнни Броуд, фото: Джил Гейнерц

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

2017 жыл. Назарыңызда: бір кездері әр америкалықтың үйіне президент Франклин Рузвельттің дауысын жеткізген қарапайым радио. Рузвельттің сүйікті иті – Фала шырша ағашы жанында сыйлықтармен бірге жатыр. Әшекейдің үстіңгі жағындағы төрт жұлдыз Рузвельттің тарихи түрде төрт рет президент болып сайлануын білдіреді.

1929 жылы балалар Рождество кешін тойлап жатқанда Ақ үйден өрт шықты. Жалын ғимараттың батыс жақ қапталына жеткенде, 130 өрт сөндіруші келіп, оның бетін қайтарған. Келер жылы Президент Герберт Гувер жас қонақтарына өрт сөндіргіш ойыншық көлік жіберді.

Мұндай оқиғалар – «Ақ үйдің рождес­тволық ою-өрнегі» шарасына таптыр­мас тақырып. Бұл – бұрынғы президенттер мен елеулі оқиғаларды еске алуға арналған жыл сайынғы фес­тиваль. Ол Рейган әкімшілігі кезінде басталған болатын. 1982 жылдан бері әр президенттің құрметіне мерекелік жағдайда тұрақты түрде безендіріледі.

Жыл сайын миллионнан астам әшекейлер сатылып, одан түскен қаржы танымдық кітаптар мен президенттік артефактілерді қалпына келтіруге жұмсалады. «Мұнда ешқандай саясат жоқ. Бұл Ақ үй мен оның қызметкерлерін бір еске алып қоюға арналған мереке», – дейді бүкіл 37 әшекейді шығарған фирманың басшысы Дэйв Маркис.

Авторы: Кэтрин Цукерман

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Раджешвар Халдер, мақта кәмпитін сатушы, Батыс Бангладеште оны «бюрир-шул-валла» деп те атайды. Оның апталық табысы 15 АҚШ доллары шамасында.

Жылан арбаушы. Тоқымашы. Сыпырт­қы жасаушы. Үндістандағы дәстүрлі кәсіп түрлері хош иістер мен қанық түстерге толы елдің өзіндей әрқилы және өзгеше. Мұндай кәсіп алуандығын фотограф Супранав Даш «Жоғалып жатқан мамандықтар» (Marginal Trades) деп аталатын суреттер серия­сында паш етеді. Ол кейіпкерлерін Батыс Бенгал және Уттар Прадеш штаттарында жұмыс үстінде түсірген.

Даштың суреттеріндегі – мәмпәси жасау, сондай-ақ сиыр қиынан отын алу кәсіптері жойылып барады. Ұзақ уақыттан бері Үндістандағы касталық жүйе көп адамға белгілі бір мамандықты меншіктеп берген еді. Бірақ қазір қоғамда касталық дискриминацияға тыйым салынған. Даш көптеген жастың каста салған шектеулерді елемейтінін байқап жүр. «Олар бұған назар аудармайтындай көрінеді», – дейді Калькуттада өскен Даш.

Кәсіптері ақсай бастаған жұмысшылар, әсіресе қолөнершілер, экономикалық және мәдени күштердің ықпалында. «Қолөнер мен дәстүрлі кәсіп иелері үшін басты қауіп – технология», – дейді үнді экономисі Шиям Сундар. Бір кездері қолдан жасалатын тостағандар қазір өндірісте автоматтандырылған. Зергерлер фабрикаларға бәсекелес бола алмайды.

«Қолөнершілер ата кәсіптің балалары жалғастырмай, өздерімен бірге өлетініне қынжылады», – дейді ол.

Авторы: Даниэль Стоун, фото: Супранав Даш

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Гавайдың Кауаи аралындағы «Ханалей» ұлттық тұмса табиғат қорығындағы таро алқабының үстін бұлт басты.

Гавай аңызы бойынша таро олардың киелі «ата-бабасы» саналады. «Дақылдың маңыздылығы сондай, оны адамдар өмір нәрі деп біледі», – дейді Гавай университетінің агроэкологі Ноа Кекуева Линкольн. Жергілікті халық арасында кало атымен белгілі өсімдік ғасырлар бойы Гавай ас мәзірінің және мәдение­тінің негізгі бөлігіне айналған, бірақ бүгінде оның болашағы бұлыңғыр.

Таро бір кездері әлемде ең көп егілетін тамырлы жеміс еді. Агроэкономист Сюзан Миасака, әсіресе Гавайдағы түрлердің көбі әлжуаз екенін айтады. Кейінгі 50 жылда түсім 50 пайызға кеміп кетті. Мұны өзгертуге үміті бар Миасака мен оның командасы Гавай университетінде улануға төзімді тароны сынақтан өткізіп жатыр.

Суару да өзекті мәселеге айналған. Мол су – тароның өсуінің кепілі, алайда кең көлемді ауылшаруа­шылық жұмыстары, гольф алаңдары мен үйлердің көбеюі қымбат қазынаны қотарып алып жатыр. Мауидегі отбасы алқабында дәстүрлі сатылы таро фермасын қалпына келтірген фермер Хокуао Пеллегрино бүгінде су пайдаланушылар ағысты бұрып жатқанын айтады.

Әркімнің өз рецепті бар.

Босқындар жаңа мемлекетке естеліктен басқа ештеңе әкеле қойған жоқ. Алыстан қарағанда олар Ирактағы жүзім бағына ұқсас өлкені қайта тірілткендей боп елестейді. «Бұл тағамдарды әзірлеп, достары мен отбасына бөлісудің өлшеусіз психологиялық пайдасы бар», – дейді денсаулық сақтау маманы Заид Джалуд. Ливиядағы соғыстан босқан 40 жастағы Фатма үшін бұл – анасы үйреткен дәстүрлі асқабақ пен картоптың қайнатпасы. «Базеен жай ғана тамақ емес. Бұл – туған жерімнің естелігі», – дейді ол.

Авторы: Кэтрин Цукерман

ФОТОЛАР, ЖОҒАРЫДАН ТӨМЕН ҚАРАЙ: ПИТЕР АДАМС; ЛЕСЛИ ДЭЙВИС, НЬЮ ЙОРК ТАЙМС, РЕДЮКС

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Түрлі тамақ сан-қилы тәсілмен, әрқандай мақсатпен әзірленеді. Кейде діни жоралғы бойынша садақа ретінде тегін таратылады. Егер католиктер әр әулиенің, ал индуизм ұстанатындар абыздарының туған күнін ескере берсе, жылдың әр күні діни мерекеге айналар еді.

Иудейлерде ондаған мейрам бар, алайда Таурат солардың ең қасиетті бесеуі бойынша ғана жора өткізуге рұқсат етеді. Мұсылмандар да мерекеге құштар емес. Исламдағы ең үлкен тойлау екі маңызды оқиғаның соңғы күндеріне тура келеді: Рамазан айындағы Ораза айт пен қажылықтың аяқталуына орай өтетін Құрбан айт.

Әлемде ең көп жамағаты бар тоғыз дінде тойланатын мерекелерді бір арнаға топтастыру мүмкін емес. Түрлі елдер мен діндер мейрамдардың өзіне тән нұсқасын атап өтсе, ал кей дін өкілдері дербес күнтізбеге сүйенеді. Қытайдың ай күнтізбесі 60 жылдық айналыммен келсе, Үндістанда бірнеше түрлі күнтізбе бар.

«Жыл сайын мерекені қосу не алу жөнінде әлемнің әр түпкірінде саяси тартыстар болып тұрады», – дейді Бэйлор университетінің дін профессоры және Religious Celebrations (Діні мерекелер) энциклопедиясының авторы Дж.Гордон Мелтон.

1884 жылы халықаралық уақыттың орнатылуы көптеген елдерде мерекенің қолданылу ретін өзгертті. Қазіргі таңда мейрамдарға экономикалық өнімділік секілді нәрселердің әсері тиді. Бұл кей мерекелердің апта соңына түскенде алға не артқа жылжуына себеп болды. АҚШ-тағы мемлекеттік жалғыз діни мейрам – Рождество. Көпдінді Үндістанда Хинди мерекесі ретінде танылған 28 күннен бөлек тұрғындар христиан, мұсылман, сикх және буддизм мерекелері арасынан қалағанын таңдап тойлай алады. «Қазіргі заманауи тұтасқан діни ортада ондай мерекелердің мемлекет тарапынан атап өтілуі – қоғамның кішігірім діни топтарды мойындауына деген бір қадамы», – дейді Мелтон.

2015 жылғы күнтізбеде дінде кең көлемде тойланатын күндер ғана көрсетілген. Шығыс Азиядағы буддистік мейрамдардың өзіндік ерекшеліктері бар. Тибет және Шри Ланка бір мерекені әр күнде тойлайды. Негізгі бес дінге қоса, Үндістан Жайнизм мен Зороастрианизмді де таныған.

Авторы: Нина Строчлик

МОНИКА СЕРРАНО, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ; КЕЛСИ НОВАКОВСКИ.

ДЕРЕККӨЗ: ДЖ. ГОРДОН МЕЛТОН, БЭЙЛОР УНИВЕРСИТЕТІ; ПОЛ МИРЕКИ, ДЭНИЕЛЬ СТИВЕНСОН ЖӘНЕ САМУЭЛЬ ХАЙЫМ БРОДИ, КАНЗАС УНИВЕРСИТЕТІ; БРАЙАН КОЛЛИНС, ОГАЙО УНИВЕРСИТЕТІ, СИМРАН ДЖИТ СИНГХ, СИКХ КОАЛИЦИЯСЫ; ГЕРАЛД ФИЛСОН ЖӘНЕ СЕДРИК ГАБЕР, КАНАДАДАҒЫ БАХАИ ҚОҒАМЫ; ДЖЕФФРИ РИЧИ, БИРИ КОЛЛЕДЖІ; ҮНДІСТАН ҰЛТТЫҚ ПОРТАЛЫ; АҚШ КАДРЛАРДЫ БАСҚАРУ МЕКЕМЕСІ; ӘЛЕМДІК ДІНДЕР ДАТА БАЗАСЫ.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Пәкстан. Карачилік дүкенші Гулам Исак полиомиелит екпесіне күмәнмен қараған еді. Бүгінде ол төрт жасар қызы Рафияны азапқа душар қылғаны үшін өзін-өзі кінәлайды. Қыздың бір аяғы полиомиелиттің кесірінен сіресіп қалған. Ал екінші аяғын көлік басып кеткен.

Кедей елдердегі мыңдаған баланың өмірін сақтап қалудың жолы – өркениетті елдердегідей екпе жасау.

«Бар да науқас баланы өз көзіңмен көр, – деді Самир Саха. – Мүмкін оның сыр­қат ағалары мен сіңлілері де бар шығар? Біздің міндет – екпе арқылы көрсеткішті нөлге жеткізу немесе мейлінше азайту».

Таң қылаулап атқан шақ. Бангладеш астанасы Даккадамыз. Самир Саха көлігінің артқы орындығында ойға шомып отыр. Форма киген жүргізуші мотоцикл, рикша, жүк көліктері мен жолаушылары аузы-мұрнынан шыққан автобустардың арасымен «Тойотасын» абайлап айдап келеді. «Біз оның өмірін сақтап қалдық, бірақ… – деп сөзін аяқсыз қалдырды Саха, – бәрін өз көзіңізбен көріңіз. Сонда түсінесіз».

КОНГО ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ (КДР). Екпеге толы салқындатқыштарды мотоциклдеріне тиеген «Шекарасыз дәрігерлер» ұйымының өкілдері Монга маңындағы өзеннен өтіп барады. Олар қызылша ауруы жайлаған қыстақтарды аралағанда екпелерін салқын күйінде сақтауға тиіс.

Ол – микробиолог. Пневмококк бактерия­сын зерттеумен әлемге аты шыққан. Оның ашқан зертханасы Бангладештегі ең үлкен балалар емханасы – «Дакка Шишудің» бір бұрышында орналасқан. Дәлізден енсеңіз, қаз-қатар тізілген төсектерге лық толы үлкен палаталарға тап боласыз. Арнайы уақыт берілгенде әр төсектің маңында ауру балалар өз туыстарымен жүздесіп, арқа-жарқа еркелеп жатады. Ал зертхананың іші ақ халатты медицина қызметкерлеріне толы. Олар күні-түні пневмококк жасушаларын бақылап, құтылардағы сынамаларын бір алып, бір салып, енді бірде микроскоп әйнегіне тесіле қарап қауырт шаруадан бас алмайды. Пневмококк бактериясы бүгінде барлық жерде бар. Ол түшкіру немесе қол алысу кезінде бірден жұғады, иммундық жүйесі бірқалыпты адамдардың мұрын жолдарында ешбір кедергісіз тіршілік ете береді. Қорғаныс әлсірей қалса, «атойлап» бас көтеріп, көбейе түседі. Сөйтіп, адам өміріне қауіпті инфекциялық ауру тудырады. Оған жас балалар жиі шалдығады. Әсіресе, антибиотиктер мен сапалы медициналық қызмет тапшы жерлердегі балалар бұл дертке осал келеді. ХХІ ғасырдың басында АҚШ пен Канадада дүниежүзі бойынша ең алғашқы тиімді екпе қолжетімді болған уақытта жыл сайын пневмококк ауруынан әлем бойынша 800 мың бала көз жұматын, яғни бес жасқа дейінгі миллиондаған бүлдіршіннің төрттен үшінен астамы жаңалықтың басты тақырыбына айналған Эбола немесе Зика вирустарынан емес, пневмонияға (қабынған өкпе), менингитке (қабынған ми қабығы) немесе қан айналымының бұзылуына әкеп соғатын қарапайым вирустан ажал құшты. Өлім-жітімнің басым бөлігі Бангладеш сияқты кедей елдерде орын алды.

УГАНДА. Морунгол тауында Макирере университетінің зерттеушісі Садик Васва Бэбисиза жаңадан ұстап алған жарғанатына тесіле қарайды. Ол чикаголық әріптестерімен бірге қауіпті вирусты іздестіруде. Зерттеу нәтижесі вакциналарды дамытуға септігін тигізуі мүмкін.

2015 жылы балаларға арналған пневмококкты конъюгирленген екпе (ПКЕ) Бангладешке де жетті. Саханың зерттеу тобы оның дамуын жіті бақылауда. Олардың ойынша, ПКЕ бүкіл әлем бойынша өзінің тиімділігін дәлелдеп, екпе сарапшыларының үмітін ақтай алса, өлім көрсеткіші біршама азайып, ауру бұрынғыдай қауіпті болмайды. Бұл дегеніміз – мектепке бармай жатып ажал құшатын мыңдаған жас баланың өлімнен аман қалуы. Пневмония кезінде демігу, дене қызуының көтерілуі, өкпеде оттегінің жетіспеуі, күрк-күрк жөтел, еріннің көгеруі және балаларын асырау үшін еңбектеніп жүрген ата-аналардың жұмыстан сұранып төсек басында отыруына деген қажеттілік азаяды.

Саха «Дакка Шишу» дәлізінде күн сайын қайғыдан қан жұтқан жандарды көреді. Сол себепті ол мені рикша жөндеушісі мен оның әйелінің ортаншы баласы, он бір жасар Санжида Сахажаһанға жіберді. Аурухана қақпасынан шығып бара жатқанда ол маған: «Қайтып келгеннен кейін алған анализдеріңізді талқылаймыз. Жамал мен Тасмим сізбен еріп барады», – деді.

Жедел жәрдем көлігі Дакка көшелерімен ызғытып өтті. Үйілген тәтті картоп пен киілген киімдерге толы жайма базарға жеткенде жол тарылып, өгіз аяңмен жүруге тура келді. Бір кезде көліктің де жүруі қиындап кетті. Сөйтіп, жаяу жүрдік. Жамал Уддин – терапевт-дәрігер. Ал Тасмим Султана Липи – қоғамдық денсаулық сақтау қызметкері. Екеуі де балшық жолдардың қайсысымен жүру керектігін біледі. Келесі беттегі темір шатырлы ғимараттардың тормен қапталған терезелері әр бөлмеде тұрып жатқан отбасылардың өмірінен көрініс беріп тұрғандай.

КДР–де 2016 жылы көрші Ангола елінен тараған сары безгек ауруы өршіп, екпе тапшылығы сезілді. Дәрігерлер Матади қаласының барлық 350 мың тұрғынына екпе жасауға жанталасты. Ал мұнда адамдар иесіз қалған көлікті аурухана ретінде пайдалануда.

Липи басымен есіктердің бірін меңзеп, ішке ентелей енді. Осы елдің дәстүрін сақтап, аяқкиімімізді шештік.

Үш жасында «Дакка Шишу» ауруханасына түскен Санжиданың пневмококкты менингитке шалдыққаны белгілі болған еді. Менингит – бұл мидың қабынуы. Кейде ми мен жұлынды қоршап тұрған жарғақтарға зор зақым келтіреді.

Санжида басын ұстай алмайды. Бет қимылын да басқара алмайды. Сөздерінің басы бірікпей ышқына айғайлайды. Біз келсек, анасы Назма сәбиімен сыртта жүр екен. Мұнда тоғыз отбасыға екі әжетхана және жалғыз қол жуатын жер бар. Назма баласын бір қолымен көтеріп, бетін сүртті де ішке қарай асыға басып кіріп кетті. Орындыққа еңкейіп, Санжиданың қолын алды.

Ол бізге бенгали тілінде сөйлей жөнелді: үш жасар ақкөңіл, сөзшең қыз аяқ астынан қалтырап, көршілері жақын маңдағы дүкеннен ацетаминофен алған екен, дәріден кейін дене қызуы басылғандай болғанмен, кейін қайтадан көтерілген. Бірер күннен соң Санжида селкілдеп, дірілдей бастайды. Рикша жөндеуші әкесі жедел жәрдем шақыруға қаражаты болмағандықтан қызын ауруханаға автобуспен апарыпты. Санжида ауруханаға жеткенде есінен танып қалады. Назманың айтуынша, оның анық естілген соңғы сөзі: «Мені құшақтаңызшы!» болған екен.

Назма сөйлеп жатқанда Санжиданың әкесі Мохаммад үн-түнсіз тұрды. 14 жастағы ұлдары қасымызға келіп, отыратын орын болмағандықтан, жинаулы қоларбаны төсектің астына сүңгітіп жіберіп, сәбиді қолына алып тұра қалды. Қабырғаға ілінген шкафта ойыншықтар мен ыдыс-аяқ тұр. Мохаммад сөреден мыжылған сары дәптерді – Санжиданың медициналық картасын шығарды. Мұнда оның дүниеге келген күні жазылған – 2005 жылдың қыркүйек айы.

Алты аптадан кейін Санжидаға жасалған екпелер туралы жазбаларды көрдім. Ол үлкен ағасы сияқты барлық екпені қабылдаған. Ке­йін Бангладеш ұлттық иммунизация жоспары бойынша көкжөтелге, қызылшаға, дифтерияға, туберкулезге, сіреспеге, В гепатитіне және полиомиелитке қарсы емді уақтылы және тегін алған. Ал желшешекке қарсы екпе жоқ. Бұл екпе 1980 жылдары дүниежүзі бо­йынша вакцинациядан алынған. Екі ғасыр бұрын ағылшын физигі Эдуард Дженнердің балаларға жұмсақ вирусты, яғни сиыр шешегін әдейі жұқтыру жайындағы еңбегі жарық көрген болатын.

БЕЛЬГИЯ. Брюссель маңында орналасқан GSK ғимаратындағы мына қазандықтар арада алты жыл өткенде, яғни 2017 жылы полиомиелитке қарсы екпе жасауға қажетті бөлшектерді өндіре бастады. Жұмысшылар зарарсыздықты сақтау мақсатында ауа шлюздері арқылы кіріп-шығады.

Денсаулыққа қатысты ғаламдық тарих Санжиданың сары дәптеріне сыйып тұрғандай. Кең ауқымды вакцинацияның арқасында қанша адам өлімнен аман қалғанын ешкім дөп басып айта алмайды. Қалай болғанда да, ол заманауи медицинаның үлкен жетістіктерінің бірі болып қала бермек. Мәселен, 1980 жылдары дүниежүзі бойынша жыл сайын екі миллионнан астам бала қызылшадан қайтыс болған. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының дерегіне сүйенсек, 2015 жылға қарай екпенің арқасында қайтыс болғандар саны 134 200 адамға кеміген. Жаппай егудің әсерінен полиомиелит үш елден басқа барлық жерде жойылды. 2014 жылдың наурызында Бангладеш пен оның алып көршісі Үндістанның полиомиелиттен арылғаны туралы жарияланды.

Шынын айту керек, сол жылдары насихат жұмыстары жүрудей-ақ жүрді. Танымал әншілер мен спортшылар теледидардан екпенің адам өмірін сақтаудағы маңызын жақтары талмай жар сала айтып жатты. Тіпті имамдарға дейін бұл іске бел буып кіріскен. Мыңдаған мешіт мұнарасынан екпенің пайдасы туралы үгіт-насихат азан шақырғандай айғайлап тұрды. Оның өзіндік себебі бар еді. Бангладеш тұрғындарының көбі – мұсылман. Полиомиелитке қарсы екпе таныстырыла бастағанда, денсаулық сақтау саласының шенеуніктері бұл іске дін қызметкерлерінен артық ешкім көмектесе алмайтынын түсінген. Дакка сыртындағы бір қыстақта жергілікті имам жеңін түріп туберкулезге қарсы алған екпесінің ізін көрсетті. Ол: «Өзгенің өмірін өзіңдікіндей қорғау – мұсылманның парызы. Сондықтан әрбір ата-ана балаларына екпе жасатудан қашпауы керек», – деп түсіндірді.

Бірақ Бангладешке екпе жеткізу де оңай шаруа емес. Мұнда тасыған өзендер мен кедір-бұдыр жолдар көп. Ал дәрі-дәрмектердің жарамдылығын сақтап тұру үшін бірқалыпты салқын температура керек. Бұл – климаты құрғақ, электрмен қамту жү­йесі тұрақсыз елдердегі иммунизациялау бағдарламаларының басты қиыншылығы. Ауылдық жерлерде жарық кенет сөніп қалса, екпеңіздің бүкіл партиясы бүлінді дей беріңіз. Бірақ обалы нешік Бангладеш үкіметі бұл бағытта көп тер төгіп келеді. Олар қазір жергілікті медицина орталықтарына күн панельдерін орнатып, көліктерді, тіпті велосипедтер мен қайықтарды да арнайы жабдықтап, алыс аймақтарға жұмсай бастады.

«Дакка Шишуге» қайтар жолда үшеуіміз аурухана көлігінде үн-түнсіз мұңайып отырдық. Самир Саханың не айтпақ болғанын сонда түсіндім. Бангладеш сияқты елдерде жағдай мүшкіл. Олар өндірушінің сұраған сомасын төлей алмайды. Бірақ екпеге өте мұқтаж.

Жекеменшік компаниялар үшін екпе табыстың көзіне айналған. Дүниежүзі бо­йынша вакцина өндіру жағынан АҚШ және еуропалық фармацевтикалық компаниялар мұндаға де­йін көш бастап келді. Аталған компаниялардың өкілдері айтқандай, «Шекарасыз дәрігерлер» сияқты құқық қорғаушы ұйым­дар олардан бағаны төмендетуді талап етеді. Бірақ жаңа вакцина өндіру өте қымбат. Балаларға оң әсерін тигізген пневмококкты екпені шығару ондаған жылға созылды. Ересектерге арналған сапалы екпелер нарықта 1980 жылдардың басында пайда болды. Бірақ олар жас балалардың да иммундық жүйесін күшейтеді деген үмітін ақтай алмады. 1990 жылдардың соңына дейін осылай еді.

ПӘКСТАН. Карачидің негізгі стансасындағы пойыздың ішінде екпе алмаған адамдарды іздеп жүрген медицина қызметкерлері саусағында белгісі жоқ бір баланы тауып алды. Дәрігерлер пойыз орнынан жылжығанға дейін тез арада ауыз қуысы арқылы екпе салып үлгерулері керек.

Пневмококктың тағы бір жағымсыз жағы бар. Саха мен басқа да ғалымдар пневмококк жасушаларының жүзге жуық нұсқасын немесе серотиптерін анықтады. Серотиптер белгілі бір аймақтарда ғана кездеседі. Әлі күнге дейін толық зерттелмеген. Аз мөлшері ғана қауіпті, яғни балаларға оң әсер ететін вакцина – бұл жеке-жеке толықтырылып және сынақтан өткізіліп барып бір құтыда араластырылған бірнеше вакцинаның қосындысы.

Осындай күрделендірудің кесірінен балаларға арналған алғашқы пневмококкты вакцина тарихтағы ең қымбат екпеге айналды. «Превенар» деген атауға ие болған екпе 2000 жылдың басында америкалық Wyeth (ке­йін оның орнын Pfizer басты) фармацевтикалық компаниясының арқасында қолданысқа енді. Ол көптеген ауруға себепші болатын жеті серотипке қарсы бағытталды. АҚШ үкіметі үшін балаларды төрт дозалы курсы 232 долларды құрайтын екпемен қамтамасыз ету қиындық тудырмайды. Вакцинасы табылмаған қауіпті пневмококк инфекцияларының арасында «Серотип 1» бар. Қалай дегенмен Африка мен Оңтүстік Азияның кедей аймақтарында пневмококк инфекциясының зардабы айқын көрінеді. Ол балаға ажал құштырады немесе өмір бойы мүгедек қылады. Бұған ата-аналарының дәрігерге уақытында бармауы ғана себеп емес. Сонымен қатар бактерия онсыз да аштықтан, өзге де аурулардан титықтаған және асүй түтінінің шектен тыс мөлшерінен әлсіреген жас ағзаларға қосымша зақым келтіреді.

«Билл және Мелинда Гейтс» ұйымының вакцина тасымалдау директоры Орин Левин: «Осы бағытта жұмыс істей бастағанымда әр түн сайын мені теңсіздік мәселесі толғандыратын», – дейді. Осыдан бірнеше жыл бұрын оның әріптесі бір әйелдің жағдайына куә болды: Мали ауруханасында әлгі әйелдің қызы пневмониядан көз жұмған. Тағы бір қызы да бұрын осылай қайтыс болыпты. Ол әйелдің есімі Левиннің әлі де есінде – Тиемани Диарра еді. «Дамыған елдерде балалардың пневмококкты дерттен көз жұмуы жүз есе төмен болса да Мали сынды мұқтаж елдердегі Тиемани Диарраның балалары секілді балалар неге екпеге қол жеткізе алмайды?» – дейді ол.

Әлбетте, ол мұның жауабын білді: вакцина өндірушілердің қаржылық қайтарымы адамдардың аса мұқтаждығын есепке алмайды.

«Әділетсіздік мәселесі мені ылғи да толғандыратын. Бай елдерде балалардың пневмококк­ты дерттен көз жұмуы жүз есе төмен болды». 

Орин Левин, «Гейтс» қоры.

Сонда Вакцина мен иммунизацияның әлемдік альянс немесе ГАВИ-дің (Global Alliance for Vaccines and Immunisation) не себепті құрылғанын түсінесіз. 2000 жылы «Гейтс» қоры бөлген 750 миллион доллар қаржымен ГАВИ өз жұмысын бастады. Олар бай елдердің ұлттық ресурстарын, яғни АҚШ, Біріккен Корольдік және Норвегия сияқты елдерден келетін жеке қайырымдылық қаражат пен мемлекеттік көмекті жәрдемге мұқтаж кедей елдерді екпемен қамтамасыз етуге бағыттайды. ГАВИ вакциналық компаниялармен ірі көлемдегі тауардың бағасын төмендету туралы келіссөз жүргізуге, донорлық қордан субсидия алуға, нарықта белгіленген бағаның аз ғана бөлігін төлеу үшін дамушы елдерде шығын мөлшерін әрі қарай азайтуға көмектеседі.

ПӘКСТАН. Бүгінде полиомиелит оқиғалары үш елде ғана тіркелуде: Ауғанстанда, Нигерияда және Пәкстанда. Бұл елдерде екпеге түбегейлі қарсылық көрсету нәтижесінде ондаған вакцинатор қаза тапты. Сондықтан олар үйлерді полициямен бірге аралайды.

ПКВ вакцинасы тек 2010 жылы тізімге енді. Бірақ дамыған елдердің сұранысы жоғары болғаны соншалық, көп ұзамай ГАВИ ПКВ-ны қолдауға жыл сайын жарты миллион доллар бөлді. Қазіргі таңда ПКВ өндіретін бірден-бір компаниялар – Pfizer және GSK-мен арадағы келісім бойынша, қор жеткілікті болмақ.

Денсаулық сақтау саласы өкілдерінің айтуын­ша, екпелер бүкіл елге таралуда. Сарапшылар ата-аналардың балаларына екпе салдырмауы туралы мәселені жиі көтергенімен, Бангладеште осы уақытқа дейін екпеге күмәнданғандар болған жоқ. Оңтүстік Азияда күдік пен күмән екпе жасатуды үгіттеу шараларына кесірін тигізді. Мысалы, осыдан бірнеше жыл бұрын Пәкстанда өтірік-шыны аралас сыбыстардың кесірінен полиовакцинаторлар шабуылға ұшырады. Ол сыбыс мынау еді: «Батыс екпе арқылы ислам елдеріне қарсы астыртын жымысқы әрекет жасап жатыр» немесе «ОББ үй-үйді аралайтын вакцинаторлар арқылы Осама Бен Ладенді аңдып жүр». Үндістаның кейбір аймақтарында да әлеуметтік желілердегі анонимді жазбалар биылғы қызылша мен қызамыққа қарсы екпе егу науқанын сәтсіздікке ұшыратты.

Саханың айтуынша, тіпті вакцинаны құшақ жая қабылдайтын Бангладештің өзінде кейбір адамдар күмәнмен қарайды екен. Ол бірде танымал бір телевизиялық ток-шоуға қатысады. Студия қонағы болып отырған ықпалды бір әйел оған: «Неменеге екпе-екпе деп зарлай бересіздер? Пневмония мен пневмококкты инфекцияларды пенициллинмен-ақ жазып алуға болады», – деп дүрсе қоя береді. Саха оған: «Ханым, сіз сонда аурудың алдын алғаннан гөрі асқындырып барып емдеген арзанға түседі демексіз бе?» – дегенде әлгі кісі үндей алмай қалыпты. Егер сол әйел Сахамен бірге «Дакка Шишу» палаталарын араласа, жүздері қуарып оттегі бетперделерімен жатқан балаларды, дәліздерде жаны жабырқап отырған олардың туыстарын көретін еді. Бұлар – ауруханаға жетіп үлгергендері. Ал шалғайдағы елді мекендер ше? Лашықтар мен қыстақтарда мыңдаған бала әлі күнге дейін пневмококк инфекциясынан жантәсілім етуде.

Саха сол бір қуықтай үйдегі адамдардың қайғы мен үмітке толы аянышты жағдайын ойлап ауыр күрсінді. «Біз әлі де қанша баладан айырылып, вакцина күткен он жылдың ішінде қаншасының Санжида сияқты мүгедек боп қаларына қарап отыра береміз бе? Құдайға тәубе, қазір екпе бар емес пе», – деді ашулана.

Бельгияның Вавр қаласындағы GSK компания­сының зәулім ғимараты – әлемдегі ең үлкен вакцина өндіретін кәсіпорын. Компанияның ғаламдық вакцина президенті Люк Дебруинмен жүздескен күні киімімді екі рет ауыстыруыма тура келді. Әрбір вакцинаның биологиялық және қоспа құрамы жеке ғимараттың ішінде герметикалық түрде сақталады. Бөлмелердің ішіне кіру үшін мұнтаздай форма, аппақ аяқкиім мен қалпақ киіп, көзілдірік тағу қажет.

Дебруиннің айтуынша, бұл ғимараттар мен компанияның вакцина өндіру орталығына соңғы он жылда бес миллиард доллардан астам қаржы салынған. «Бұл – пайдасы мол бизнес. Тұрақтылық және өнімдерді ірі көлемде ұсына алу мақсатында және дамып жатқан әлемге қолжетімді бағамен сата алу үшін бұл бизнестің пайдасы мол болуы тиіс», – деп сөзін толықтырды.

GSK компаниясының пневмококк вакцинасын Даккаға жеткізуі халықаралық процесс болып табылады: араластыру жұмысы компанияның Сингапурдегі зауытында басталады. Сосын оларды Бельгия мен Францияға өңдеуге жібереді. Соңында екпе құтылары Бельгияға қайтып келіп, шетелдерге тасымалданады. Ваврдағы күміс түстес алып машиналар мен қазандықтарға көзілдірік арқылы зер сала қарағанымда GSK компаниясының тағы бір өнімі дайындалып жатты. Ол – балаларда жиі кездесетін дифтерия ауруын тудыратын, жыл сайын миллиондаған адамды азапқа салатын ротавирус атты патогенге қарсы екпе. Сахаралық Африка мен Оңтүстік Азияның ең кедей елдерінде бұл вирустан мыңдаған адам көз жұмады. «Дакка Шишуде» көптеген бала осы аурумен күресуде.

ИТАЛИЯ. Беатрис Вио. Он бір жасында менингококкты менингитке шалдығып, төрт жеріне ампутация жасалды. Ол – италиялық паралимпиада құрамасының мүшесі, қоларбада отырып семсерлесуден алтын медаль иегері және балаларға екпе салдырудың жақтаушысы.

Бангладеш үкіметі ГАВИ-ден GSK компания­сының ротавирус екпесін қабылдауға рұқсат алды. Келесі жылы ол қолданысқа енуі мүмкін. Келісілген жеңілдік пен қосымша қаржылық қолдаудан кейін үкімет екпенің әр екі дозалы курсына 50 центке жуық ақы төлейді. Бүгінде америкалықтар оны 220 долларға сатып ала алады. ГАВИ-дің көмегі уақытша ғана. Ол кедей елдердің балаларының дені сау боп өсуіне көмектесуді, сол арқылы елдердің экономикасын вакциналарды өз қаржыларына өндіре алатын жағдайға жететіндей етіп жақсартуды көздейді.

Қабылдаушы ел әлемдегі әрбір тұрғынға тиесілі ең төмен кіріс деңгейінен жоғарылаған кезде ГАВИ субсидия беруді тоқтатады. «Шекарасыз дәрігерлер» ұйымының вакцина саясаты жөніндегі кеңесшісі Кейт Элдер: «Бұл «транзиция» деп аталады. Бірақ денсау­лық сақтау министрлері оны «қолданыс­тан алынған» деп атайтын көрінеді», – дейді. GSK көшбасшылары мен өзге де ірі америкалық және еуропалық вакцина өндірушілері кедей елдерге жеңілдікті қалдыруға уәде бергенімен, субсидиядан айырылу екпе бағасының айтарлықтай өсуіне әкеп соғатыны анық. Мысалы, Бангладеште GSK пневмококк вакцинасының бағасы әр балаға 60 центтен 9,15 долларға бір-ақ көтерілуі мүмкін.

Бұл жайт елу есе көп төлейтін америкалық дәрігерге арзан көрінуі мүмкін. Бірақ «Шекарасыз дәрігерлер» мен өзге де сыншылар америкалық және еуропалық фармацевтикалық компаниялардың балалар екпесіне қойған бағасы, жеңілдікпен бірге алғанның өзінде, тым жоғары екенін айтады. «Фармацевтикалық компаниялардан жиі еститін сөзіміз: «Екпемен қамтамасыз етілген балалар үшін неге қуанбайсыздар?». Ал біз: «Қуанамыз. Бірақ көбірек балаларға жетсе екен дейміз», – деп жауап береміз», – дейді Элдер.

Бұл мәселенің «емінің» бірі – сол, АҚШ пен Еуропадан тыс бәсекелестіктің пайда болуы, атап айтсақ, Үндістандағы, Бразилиядағы, Вьетнамдағы, Кубадағы, Оңтүстік Кореядағы, тіпті Бангладештегі фармацевтикалық компаниялар. Даккадағы компания өзге елдерден келген ингредиенттерді пайдаланып екпенің ондаған түрін сатады. Үндістандағы Serum Institute атты алпауыт компания ешкімге қол жаймай, салыстырмалы түрде арзан вакцинаның жыл сайын миллиардтаған дозасын өзі өндіріп, бүкіл Үндістанға және шетелдерге таратады. «Гейтс» қоры мен Сиэтлде орын тепкен PATH үкіметтік емес ұйымының аурулар жөніндегі сарапшылары Serum Institute компаниясына өз еліндегі балаларға арнап пневмококк екпесін жасауға көмектесуде. Үндістан мен Африкада осыған қатысты тәжірибе жүргізіліп жатыр. Аталған вакцина нарыққа 2020 жылға қарай шығуы мүмкін.

Бүгінде Самир Саханың жасы 62-де. Әзірге зейнетке шығатын ойы жоқ. ПКВ-ның Бангладеште қаншалықты іске асқанын пайымдауға әлі ерте. Алайда соңғы рет екеуміз ауруханада бірге кетіп бара жатқанда ол оптимистік көзқараста болды. Сол күні ортақ палатада пневомококк инфекциясын жұқтырған үш нау­қас қана болды. Ешқайсысының өміріне қауіп төнген жоқ. Саханың ғалымдарының бірі компьютерде науқастар туралы кестемен жұмыс істеп отырды. Одан байқағаным, 2016 жылдың күзінде науқастар саны біршама азайған.

Саха орындықты итеріп, кестеге үңілді. «Тағы күтейік. Алдағы жылы көреміз, – деді ол жымиып тұрып. – Науқастарға жақсы болды. Ауруханада пневмониямен ауыратындар аз. Демек, өлім саны да азаяды», – деді. Микроскоптарға шұқшиып отырған зерттеушілерге қолын бұлғап: «Жұмыссыздар! – деп әзілдеп одан сайын мәз болды, – мыналардың бәрі жұмыссыз қалатын болды».

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Би ең көне «дене тілі» болса да, қағазға түсірілмегендіктен оның кейбір түрінің мәдени маңызы уақыт өте келе жоғалып кетті. Осылайша, бірі – көнеріп, бірі жаңарып жатыр.

Мысалы, 2011 жылы Бейонс өзінің хит әні Run the World (Girls) клипінде эфиопиялық иық биі – эскистаны көрсетті. АҚШ-тың кей жерлерінде қызығушылық төмендеп кеткен сквер-дансқа ынта қайта оянуда.

Англияда 500 жыл бұрын көбінесе ер–азаматтар билеген моррис бүгінде тек әйелдерге арналған клубтарда танымалдыққа ие. Түркиялық еркектер Осман империясы кезіндегідей бел биін билейді.

Би түрлерінің қайта жандануы бұған дейін де болған. Діннің зайырлы өмірге араласуы азайған тұста жаппай билеу қайта етек жайып келеді. Тіпті бүгінде классика саналатын вальстің өзі жұптардың тым жақындасуына себеп болғандықтан болар, бір кездері оған да тыйым салынған-ды.

Авторы: Гүлназ Хан, фото: IMAGEBROKER

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Нью-Джерси штаты, теңіз жағасы саябағында орналасқан мына үй «бәрін қайта бастаған» көрінеді: биіктетеліп, «жалаңаш» кейіпке енген.

«Санди» дауылы үйлерді қиратса да, тұрғындар оны қайта қалпына келтіреді. Анығында, қоқайтып қояды.

Жерде тұруы тиіс қарапайым үйлер «ауада» мүлде қызық көрінеді.

Нью-Джерси жағалауында 2012 жылы болған «Санди» алапат дауылынан кейін іргетасын нығайту үшін адамдар баспаналарына уақытша тіреуіштер қойып жатыр. Кейбірі мұның жаңа құрылыс талаптарына сәйкес болып, өздерінің тасқын қаупінен сақтану деңге­йін азайту үшін осылай жасаған болуы керек. Алайда басқалары үшін, менің ойымша, бұл кіндік қаны тамған мекенді тастамауға деген шынайы ниеттен туындайды.

25 жыл бойы мен отбасыммен Джерси жағалауына демалысқа келіп жүрдім. Жағажай қызметі 205 шақырымдай жағалау белдеуін қоршауға алған. 2013 жылы биікке көтеріліп салына бастаған үйлерді суретке түсіре бастадым. Әдетте, біз үйді тұрақты нәрсе деп ойлауға үйреніп қалғанбыз, дегенмен өздеріңіз көріп тұрғандай, оның астын қазуға, жоғары көтеруге, орнын ауыстыруға, «сілкілеуге» де болады.

Кейбір үйлер «Санди» дауылынан қатты зардап шеккен. Үйлерді биіктету үшін жөндеуден бөлек 150 000 АҚШ доллары қажет. Тек осылайша ғана тұрғындар үйлерін кезекті апаттан аман сақтап қала алады.

Нью-Джерсидегі «Санди» дауылынан кейін тұрғызылған үйлер. Сағат тілімен сол жақ жоғарыдан: Брик қалашығындағы үйдің астына тіреу қойылған; Мына гараждың есігі ашық; Томс Ривердегі Миззен даңғылындағы ағаштар әлі де – классикалық үлгіде қырқылған; Лавалеттедегі Кингфишер жолы мен Орталық даңғылдың қиылысындағы үйлер біршама биікте тұр.

Осы фотожоба бойынша жұмыс істеп жүргенімде «біз осы не істеп жүрміз» деген ой маза бермеді. Ғалымдардың болашақта климаттың өзгеруі теңіз деңгейінің көтеріліп кетуі мүмкін екенін ескертуіне қарамастан, біз қираған үйлерді қайта қалпына келтіруге тырысамыз.

Нью-Джерси, Юнион жағажайы, Пайн көшесі, терезеден гүлдер көрінеді. Олар пластик болуы да мүмкін. Дегенмен бұл үйдің иелері әлі де күдерін үзбеген секілді.

Авторы және фото түсірген Ира Вагнер

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Жетім горилла Конгодағы ғибадатхананы ветеринармен бірге аралап жүр. Дайан Фосси туралы толығырақ білу үшін National Geographic телеарнасын тамашалаңыз.

Дайан Фосси 1985 жылы өзінің Руандадағы зерттеу орталығына ветеринар Джеймс Фостерді «горилла дәрігері» ретінде шақырған. Бірнеше аптадан кейін Фоссиді біреулер өлтіріп кетеді. Бірақ Фостер ештеңеге қарамастан аурухана ашу туралы ойынан қайтпайды. Бүгінде Уганда, Руанда және Конгоның шекараларында өмір сүретін әлемдегі соңғы 880 тау гориллаларын өз қорғауына алған «Горилла дәрігерлері» ұйымында 15 ветеринар жұмыс істейді.

Эдди Камбале мен Мартин Кабуйайа Конгоның шығыс бөлігіндегі тыныш аймақ – Вирунга ұлттық сая­бағындағы джунглиге ай сайын барады. Олар әр горилланың денсау­лығын тексеріп, жарақаттарын емдеп, тіпті қажет болған жағдайда ота да жасайды. «Қалың орман қарулы қарақшылардың да сүйікті мекені. Кезігіп қалған жағдайда әуелі олардың басшысын әңгімеге тарту керек. Мен оларға қарапайым ветеринар екенімді айтамын», – дейді Камбале.

Былтыр олар «жедел жәрдем берушілер» атанды. Соңғы үш жылда Конго екі рет Эбола вирусының таралуымен күресті. Егер вирус осы аймаққа келсе, горилла қамқоршылары оның шығу тегін анықтап, ауруды қалған тау гориллалары мен адамдарға жеткізбей жойып жіберіп отырады.

Авторы: Нина Строчлик, фото: Молли Фелтнер, горилла дәрігерлері.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ӘЙЕЛДЕРДІҢ МЕДИАҚОРЫ ОСЫ МАҚАЛАНЫҢ ЖАРЫҚҚА ШЫҒУЫНА ГРАНТ БӨЛДІ.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Африка үшін жоба дайындау – көптеген технологиялық кәсіпорынның мақсаты. Бұл құрлық әлі де белгілі бір деңгейде пайдаланылмаған нарық болып саналады. Әсіресе желілермен қамтамасыз етілмеген шалғай жерлер. Кения астанасы – Найробидегі BRCK жобасының директоры Марк Камау мобильді метеостансаның прототипін ұстап тұр.

«Силикон жазығынан» шабыт алған жастар адамдардың өмірін өзгертетін инновацияларға батыл қадам жасауда.

2004 жылдың бір күнінде Кения­ның Инженер атты қыстағында (бұлай аталу себебі – кезінде мұнда бір ағылшын азаматының техника жөндеу шеберханасы болғандығынан) алыстан нашар көретін бала сол аймақтағы жалғыз баспахананың қасынан өтіп бара жатып, өмірінде көрмеген бір нәрсеге – компьютерге көзі түсті.

Гуілдеген машинаның жанында тұрған бала сөздер мен сандардың белгісіз бір жолмен компьютерден қағазға басылып жатқанына таңырқай қарап қалды. Жасөспірім Питер Кариокай осы сәтте өмірлік жолын тапты.

Орамжапырақ және картоп өсірумен айналысатын ата-анасы Питердің көп уақытын баспаханада өткізетініне алаңдай бастады. Инженер қыстағында интернет ешкімде болмады. Электр жарығының өзі санаулы үйде болды. Технологиялық дүмпу деген ұғымнан ада болды. Соған қарамастан Питердің оған қызығушылығы арта түсті. Бастауыш мектепті үздік бағамен бітірген ол атақты «Масено» мектебіне қабылданды. Ұстазы Питерге компьютерлік ғылыми зертхананың кілтін табыстады. Сөйтіп, ол түні бойы кодтар жазды.

Балаларына компьютерді қолдануды үйретуді жән-тәнімен қалайтын мына самбуру әйелдері Найробидің солтүстігінде орналасқан қыстақтағы оқу бөлмесіне келіп отыр. Интернет арқылы істейтін білім туралы бағдарламалары бар планшетті қолдануды үйренуде. Африканың оқшауланған аймағына мұндай технология арзан смартфон арқылы келді.

2010 жылы он сегіз жастағы компьютер шебері Руанданың Кигали қаласына жол тартты. Кигали Африканың ең таза және тыныш қалаларының бірі болғанымен, транзиттік жүйесі құрлықтағы жалпы нормаға сай келмейтін. Себебі автобустар (шағын фургондар) сенімсіз, үнемі адамдарға лық толы және баяу жүретін. Жолаушылар көбінде есерсоқ мотоцикл жүргізушілеріне сенім артатын. Шындығына келсек, Африканың Сахара шөлінен төменгі бөлігінде жол-көлік оқиғалары өлімнің негізгі себептері ретінде ЖҚТБ және безгек ауруларының санымен теңесуге шақ тұр. Ал Кариокай көрген полиция статистикасында Кигалиде жол апаттарының 80%-ға жуығы – мотоциклдер еншісінде. Бұл деректер Кариокай мен оның бөлмелесі, Канададан келген аспирант Баррет Наштың назарын аударды. Кешқұрым Кариокай мен Наш ноутбуктарын сөндіріп, Кигалидің қызыл шамдары жарқыраған ауданындағы барға баратын. Басты сұраққа жауап іздейтін: Кигали тұрғындарын Uber сияқты тиімді, қолжетімді және қауіпсіз такси-мотоцикл қызметімен қалай қамтамасыз етуге болады?

Кариокай мен Наш бастапқы капитал іздеуге арналған ғаламтор сайтына өздерінің тұжырымдамаларын сипаттаған бейнежазбаны жүктеді. Акселераторлық топ оларға электронды хат жазып, Ирландияның Корк қаласында үш айлық тегін дәріс алуға шақырды. Мұның нақты ұсыныс екеніне көз жеткізген Кариокай мен Наш жұмыстарынан шықты.

Кәсіпкерлер Найробидегі iHub деп аталатын әйгілі технологиялық-инновациялық орталықта бірлесіп қызмет етіп жатыр. Олар мұнда идеяларымен бөліседі, дәрі алады және сайыстарға қатысып программалық жабдықтауға қатысты күрделі мәселелерді шешуде бәсекеге түседі. Бұл – «Силикон жазығының» кениялық нұсқасы – «Силикон саваннасының» жарқын көрінісі.

Кариокай мен Наш 2015 жылдың көктемінде Кигали қаласына тұжырымдамаларының пісіп-жетілген бағдарламалық қосымшаларымен оралды. Оған SafeMotos деген атау берді. Олар такси-мотоциклмен келе жатқанда аспанға бұлт үйіріліп, жаңбыр жауа бастады. Жауын астында қалған көліктер бір-бірімен жарысып, төбеге қарай ағылды. Бір кезде олардың алдында келе жатқан жүк көлігі артқа қарай жүріп кетті. Кариокай мотоциклден ұшып түсті. Кейінірек ернін тіккен хирург мән-жайды сұрастырғанда Кариокай мотоцикл жүргізушісінің жол апатына ұшырағанын айтты.

Дәрігер: «Мен мұндайды күнде көремін», – деді де әрі қарай тіге берді. Енді SafeMotos бағдарламасына арналған маркетингтік талдауы толыққанда аяқталды.

Бастапқы капиталы 126 000 долларды құраған руандалық стартап – бүгінде Африкадағы мотоциклды пайдалану қызметін ұсынатын алғашқы және ең ірі компания. Ол Кигалидегі лицензиясы бар және жіті бақыланатын 400-ден астам такси-мотоцикл жүргізушілерімен серіктес. 2017 жылдың жалпы табыс мөлшері 1,1 миллионды құрайды делінеді. Жуырда Кигалидің жалт-жұлт еткен су жаңа қонақүйлердің бірінің балконында Кариокай маған: «Менің арманым – Кигалиді ешкімнің тісі батпайтын берік «қамалға» айналдыру және одан бөлек он шақты қалаға қарай ойысу», – деп сырын ақтарды.

Uber сияқты компания, Питер Кариокай өзінің SafeMotos бағдарламасы арқылы бүкіл Африканы жолаушыларға арналған қауіпсіз мотоцикл қызметімен қамтамасыз етпек.

Инженер қыстағының мақтанышы – Африканың Сахара шөлінен төменгі бөлігін өзгертуді көздейтін «цифрлық» жасампаздар буынының өкілі. Олардың бой көрсетуі ұялы телефондардың бүкіл құрлыққа таралуымен және жоғары жылдамдықты интернеттің қолданысқа енуімен тұспа-тұс келеді. Соңғы бірнеше жылдың ішінде Батыс елдерінің венчурлық капиталындағы ондаған миллион доллар Кения, Руанда, Нигерия және Оңтүстік Африка сияқты елдерге ағылды. Оның нәтижесі – жаңашыл ұрпақ. Олардың SafeMotos жобасы тәріздес идеялары африкалықтардың тұрмыс жағдайын жақсарта алады.

Африканың жалпы ілгері жылжуына кедергі келтіретін экономикалық және қоғамдық-саяси қиындығына қарамастан, осындай дамудың болуы таңғаларлық нәрсе емес. «Бұл ғаламшарда тек бір ғана құрлықтың халық саны өзгелермен салыстырғанда жылдам өсіп келеді, – дейді Руанда Даму кеңесінің бас стратегі Стив Мутабази, – бұдан да жылдам қарқынмен өсуі мүмкін. Азия елдеріне қызыға да, қызғана да қарадым. Тек бір нәрсе анық. Экожүйеге ерекше мән беретін халқы бар дамып жатқан аймақ инвестиция үшін өте тартымды. Африканың да қазіргі күйі – осы».

Африканың сандық экономикаға кеш аяқ басуында да белгілі бір артықшылықтары бар. Ол «Силикон жазығында» қол жеткізілген табыс пен қателіктерден сабақ алды. Ел нарығы да жаңа шепке қарай бет алып келеді. Арзан жұмыс күші техника құрастыратын зауыттар үшін тартымды перспектива, т.б. Кенияның Ақпарат және байланыс министрлігінің бұрынғы тұрақты хатшысы, Найроби университеті жанындағы бизнес мектебінің кәсіпкерлік пәнінің профессоры Битанге Ндемо: «Қытай мен Үндістанның электроника нарығында қалай бәсекелесетінін қараңыз. Үндістан электронды заттар шығаратын ғаламдық орталық болу үшін дұрыс жолды ұстанып отыр. Қалай?! Екі қолға бір күрек таппай жүрген қарапайым жастарды жарты бағасына жұмыс істете отырып олар өз өнімдерін шығара алады. Мұндай іс тағы қай құрлықтың қолынан келеді? Африканың!» – дейді.

Болашаққа инвестиция салған мына 500 франктық банкнота көрсетілгендей, Руанда елі оқушылардың сандық әлемі туралы білімін кеңейтіп, тұрғындарды интернетпен байланыс­тырды.

Ндемо – өз елінің техникалық әлеуетін көтеріп, оның «Силикон саваннасы» деп аталуына үлес қосқан алғашқы кениялық азаматтардың бірі. Ол бүгінде жарнаманың маңызы артқанын айтады. 2007 жылы Кения­дағы M-Pesa компаниясы жасап шығарған мобильдік ақша аударымы қосымшасы арқасында африкалықтар банкке немесе банкоматқа бармай-ақ, ұялы телефон арқылы дүкендермен есеп айырыса алады. Сонымен қатар, адамдар кейбір компаниялардың жарығы тапшы үйлерге орнатқан күн панельдерінің төлемдерін де осы арқылы төлей алады. Uber – Шығыс Африкадағы өмірдің бір көрінісі. Оның бәсекелестері де жоқ емес.

Бүкіл аймаққа таралған жаңа технология тұрғындардың тауарды, киімді және басқа да заттарды ғаламтор арқылы сатып алуына жол ашады. iCow деп аталатын бағдарлама бақташыларға ірі қара мал санын қадағалауға көмектеседі. Ал Kytabu жағдайы төмен мектептердің оқушылары мен мұғалімдеріне оқулықтарды мобильдік құрылғыға жалға алуға мүмкіндік береді. Африканың экономикалық жағдайы төмен болғанымен, өнертап-қыштықтың дамуына кедергі бола алмады. Кигалидегі Карнеги-Меллон университеті ректорының орынбасары Мишель Бези: «Бірдеңе қажет болса Amazon арқылы тапсырыс береміз. Ауылда бәрін өздері ойлап табуына тура келеді. Оған менің студенттерім дәлел. Олардың жаны жаңашылдыққа құмар», – дейді.

Дей тұрғанмен, Конго Демократиялық Рес­публикасының, Бельгияның және Солтүстік Каролинаның университеттерінде қызмет атқарған Бези: «Африка «Силикон саваннасы» белсенділерінің үмітін ақтай алмауы мүмкін», – деп алаңдайды. Ол: «Идеяның болғаны әрине, жақсы. Бірақ ол іске аспаса, оның ешқандай құндылығы жоқ», – дейді. Скептиктер Африканың Сахара шөлінен төменгі бөлігіндегі халықтың 60%-ға жуығы жарықсыз отырғанын атап өтеді. Тіпті компьютерді қосуға жағдайы бар адамдардың оны пайдалануға мүмкіндіктері шектеулі. Бези интернеттегі қолжетімді мәліметтерді талдап, баға беретін Webometrics сайты бойынша ең жоғарғы рейтингке ие мың университеттің сегізі ғана Африкада (біреуі – Мысырда, қалған жетеуі – Оңтүстік Африкада) екенін айтады. Мұның әсері бүкіл Африка қоғамында анық сезіледі.

«Африка халқының ақпараттық технология туралы түсініктері өте төмен. Жас африкалықтар компьютермен тек орта мектепте танысады. Ал АҚШ-та төрт жастан бастап. Мұндағы компания басшылары IT-технологиялары өз компанияларына қандай артықшылықтар ұсынатындығын еш түсінбейді», – дейді Бези.

Қолдарындағы мәліметті пайдалану Питер Кариокай мен Баррет Наштың міндеттемелерінің бір бөлшегі ғана болды. Әр апта сайын SafeMotos құрушылары клиенттердің жүргізушілерге берген бағасын, пайызбен көрсетілген жаңарған статистиканы электронды пошта арқылы инвесторларына жібереді. Кигали орталығынан батысқа қарай әрі еңіс жолында орналасқан SafeMotos кеңсесіне барғанымда үлкен компьютер мониторының кейін талдау жасау үшін әр сапарды басынан аяғына дейін тіркеп отыратынын көрдім.

Білікті мамандар жағынан SafeMotos компаниясының басына түскен қиындықтар Африка мен «Силикон жазығының» ортасындағы шыңырау іспетті. «Мұнда дарынды бағдарламашыны табу қиын. Сондықтан бәрін өзім істеуім керек», – дейді Кариокай.

Технологиялық әлеуетін қалыптастыру, Руанда елі калифорниялық Zipline компаниясымен бірлесіп, дрондар көмегімен қан мен плазманы жеткізу жұмыстарымен айналысуда.

Ондаған өтініш берушімен сұхбаттасып, олардың ешқайсысының SafeMotos бағдарламасын дамытуға қарым-қабілеті жетпейтініне көз жеткізген Кариокай мен Наш Польшадан үш бағдарлама жасаушыдан құралған топты жалдауды ұйғарды. Сол сияқты жаңа дүниелерді нарыққа (Кигали жолаушыларына, инвесторларға, әлеуетті жарнама берушілерге, Кигали сыртындағы нарықтарға) енгізуді де өз мойындарына алады. Олардың SafeMotos тобына мүдделес адамдарды таба алмауы Руанда сияқты елдерде білім жү­йесінің ежелден ақсап тұрғанын көрсетеді. Кигалидегі Карнеги-Меллон университетінің ректоры Брюс Крог бұл жөнінде былай дейді: «АҚШ-тың тәрбиеге қатысты ұстанымы мүлде бөлек. Бала дүниеге келген сәттен бастап, оны «кім болғың келеді» деген сұрақты қою арқылы тәрбиелейді. Ол жақтағы білім жү­йесі балаларға критикалық ойлауды үйретуге бағытталған. Ал мұнда ол шектен шыққандық болып есептеледі. Бұл мәдениетте балалар бір орыннан тапжылмайды және өз беттерімен шешім қабылдай алмайды».

Әйтсе де, Руанда елі білім беру тарихында керемет, ең бастысы, жүйрік нәтижемен мақтана алады. Оның бір дәлелі – осыдан алты жыл бұрын Карнеги-Меллон университетін Кигалиге арбап әкелу. Пол Кагаме 2000 жылы президент атанған кезінде өз елінің екі онжылдықтың ішінде білімге негізделген экономикаға қол жеткізетінін жариялады. Даму кеңесінде істейтін Мутабази: «Адамдардың көбі күлді, – деп еске алады, – 2008 жылдың өзінде Кигали сыртындағы ешбір жерде талшықты-оптикалық кабельдер болмады. 2010 жылға қарай бүкіл ел талшықты оптика жү­йесімен қамтамасыз етілді. Осыдан жиырма жыл бұрын елдегі жоғары білім алғандар саны 4000 болды. Ал бүгінде 86 мыңды құрайды».

Мұндай прогресс Кариокайдың уақыт кес­тесімен ілесе алмай, кеш келуі мүмкін. Десе де, Кигали – осыдан 23 жыл бұрын 800 000 тұрғынның өмірін жалмаған геноцидке төтеп берген ең үлкен қала – SafeMotos сынды жаңа бастамалардың әрі қарай дамуына жағдай жасап отыр. Ол шағын, мұнда салыстырмалы түрде жемқорлық жоқ және ел билігі өте белсенді. Ал Кариокайдың елінде, яғни Кения­да бәрі басқаша. Ол: «Адамдар шенділерден ешқандай қайыр болмайтынын біліп, бәрін өз күштерімен шешуге тырысады», – дейді.

Уганданың Кампала қаласында орналасқан Fundi Bots компаниясының мақсаты – оқушылардың механика мен электроникаға деген ынтасын ояту үшін мынадай роботтар құрастыру.

Питер Кариокайдың туып-өскен қыстағындағы жолдан 320 шақ. қашықтықта орналасқан тағы бір Кения қыстағында Перис Босир есімді қыз анасы жүгері жинап жатқанда егістікте отырып, басқа өмірді елестететін. Оның Кебус қыстағында көрген адамдарының бәрі фермер немесе шаруашылықты оқытатын мұғалім болатын. Табыс көзі де төмен болды. Ойқыш-ұйқыш жолдар дақылдарды жәрмеңкелерге апаруға қиындық келтірді. Сөйтіп, олар еккен дақылдарын өздері тұтынып, қыстақтан әрі аса алмады.

Алайда Босир он жасқа толғанда тағдыры күрт өзгерді. Ата-анасы оны бес шақырым жерді жаяу жүріп өтпесін деп қарапайым мектеп-интернатқа берді. Белгісіз біреу жеті бірдей Dell компьютерін мектепке сыйға тартты. Босир оны алғаш рет көргенде жанары таңданысқа толы болды. Ол тіпті ұялы телефонды да өмірінде көрмеген еді. Ол әріпті қалай теретінін білмеді. Бірақ жастайынан алғыр болды. Ол көп ұзамай компьютерлердің маңызы зор екенін түсінді: Перис Босирдің қыстақтан қанат қағуына мүмкіндік туған еді.

Босир да Кариокай сияқты үздіктер қатарына еніп, компьютермен жабдықталған орта мектепке ауысты. Ол ұлттық ғылыми жобалар сайысында жеңіске жетіп, Найроби университетіне грант ұтып алды. Оның жатақханадағы бөлмелесі Рита Кимани де кедей ауданнан келген еді. Екеуінің де компьютерге деген әуесі бірдей-тұғын. Босир мен Киманидің жұптары жазылмады және технологиялық сайыстарда ешкімге дес бермеді. Босир болашаққа құрған жоспарлары туралы былай дейді: «Өткенге көз жүгіртіп, қалай өскенімізді еске алсақ, ата-анамыздың егістікте тер төгіп жүріп, ешқайсысы жағдайын түзеу үшін несие алмағанын түсіндік».

Табысы жоғары жұмыс SafeMotos сияқты Африканың технологиялық жаңа бастамаларымен бірге пайда болды. Компанияда Кигалидегі лицензиясы бар 400-ден астам мотоцикл жүргізушісі тіркелген. Фред Хакизимана осы компания арқылы бір жылдан астам уақыт бойы жүргізуші қызметін атқарып, екі есе табысына жаңа үй сатып алып, балаларын жекеменшік мектепке орналастырды.

2014 жылдың көктемінде қос құрбы бос уақыттарын шаруалармен және банк қызметкерлерімен сұхбаттасуға жұмсады. Кения тұрғындарының үштен екі бөлігі ауылшаруа­шылық саласында талмай еңбек етеді. Африка бойынша, несиенің небәрі 1%-ға жуығы шаруаларға беріледі. Босир мен Кимани тәуекел етуге қорқатын банк қызметкерлерін шаруалардың қаржылық есептер мен несие төлемін ұялы телефон арқылы жасай алатынына көндірген жағдайда қаржы секторы мен қызметке мұқтаж клиенттер базасының арасына көпір салуға болатынына нық сенді.

2015 жылдың мамырында Босир мен Кимани FarmDrive сайтын іске қосты. Сандық жазба платформасы банк қызметкерлері үшін кредиттік рейтингті бекітетін және шаруалардың қайсысы кішігірім несиеге лайық екенін анықтайтін негіз. FarmDrive сайтының пилоттық бағдарламасы елу шаруаны құрады. Бүгінде FarmDrive сайтының мәліметтер базасында жүз мыңдаған шаруа тіркелген. 830-ға жуығы несиеге ие болды. Ал банктер Кения­ның ауқымды ауыл шаруашылығына кредиттік бюро ретінде қызмет атқарғаны үшін FarmDrive сайтына ақша төлейді. Қос кәсіпкер мұнымен тоқтап қалмақ емес. «Кения­да бес миллионнан астам шағын шаруа бар. Ал Африка бойынша, 50 миллион шамасында. FarmDrive сайтын іске қосқанда ғаламдық деңгейге көтерілуді көздедік. Бүгінде Азиядағы шаруалардың да жағдайын ойластырып жатырмыз», – дейді Босир.

Қай жағынан алып қарасақ та, Перис Босир мен Рита Киманиді жетелеген ынта-жігер – Кениядағы сандық көріністің үздік үлгісі. Олар туып-өскен жерлерінің жағдайын жақсартуға ынталы. Бүгінде бүкіл әлемді шарлап, бизнес саммиттерінде сөйлеп, өзге де нарықтық мүмкіндіктерді қарастырып жүрсе де, олардың түп-тамыры – Кения. Кедей қыстақтардан шыққандарына қарамастан, бірқатар тарихи және мәдени себептер бойынша Кения үшін таңсық болып саналатын инновациялық қызметтен олар көп нәрсе ұтты. Айқын өзгешеліктерінің бірі – Ұлыбританияның отарлық билігі аяқталғаннан кейін Кения Африкадағы өзге халықтар жіберген қателіктердің қайталануына жол бермеді. Ндемо ол жайлы былай дейді: «Тәуелсіздік алғалы бері Кения экономикасы еркін дамыды. Мұндағы елдердің көбі Кеңес Одағына жақын болды және социализм жү­йесін құруды көздеді. Ал Уганда елі Иди Аминнен зардап шекті. Руанда елінің де жағдайы мүшкіл болды. Ал кениялықтар елу жылдан астам емін-еркін өмір сүріп келді».

«Бірдеңе қажет болса, Amazon арқылы тапсырыс береміз немесе ойлап табамыз».

МИШЕЛЬ БЕЗИ, КИГАЛИДЕГІ КАРНЕГИ МЕЛЛОН УНИВЕРСИТЕТІНІҢ РЕКТОР ОРЫНБАСАРЫ, РУАНДА

Угандадағы жас келіншектер код жазуды үйреніп жатыр. финляндиялық Rails Girls коммерциялық емес ұйымы қыздарға өз күштерімен бағдарлама жасауды үйретуді көздейді.

Сахараның оңтүстік бөлігі, Кения және Нигерия елдері үкіметтен гөрі аталған ірі елдерге аударылатын венчурлық капиталдан көбірек қолдау көрді.

Ел астанасы Найробиден 60 шақырымдай жерде орналасқан Конза қаласында аумағы 2000 гектарды құрайтын технологиялық орталық тұрғызуға атсалысқандардың бірі Ндемо: «Дәл қазір Кенияда саясат және ғылыми – зерттеу мен жеке сектордың арасында байланыс жоқ. Бұл байланысты тек үкімет орната алады», – дейді ол. 2013 жылы жаңашыл бастамалар үшін Конзо Африканың «ақылды қаласы» деп танылды. Бірақ оның құрылысына саяси шиеленістер мен спекуляциялар кедергі келтірді. Ндемо айтқандай, жылдамдық жетіспеді.

Бүгінде «Силикон жазығының» кениялық нұсқасы – Найробидің Килимани ауданы. Нақтырақ айтсақ, Нгонг-Роуд деген атпен белгілі, көлік қозғалысы тығыз, ескірген жол. Катализаторлардың бірі – iHub деген ықпалды технологиялық-инновациялық орталық. Оның аясында осы елге тиесілі көптеген жаңа бағдарлама пайда болды. Олардың арасында ата-аналарға балаларының денсаулығын жүктілік кезінен бастап сәби дүниеге келгенге дейін бақылауға көмектесетін Totohealth сайты бар. Найроби университетінің ғылыми орталығы Нгонгта орналасқан. Келесі көшеде технологиялық стартаптарды инвестициялайтын танымал 88mph сайтының кеңсесі орналасқан. Ал iHub компаниясына жақын жерде, шаһардың бағдарламалық ауданының қақ ортасында FarmDrive кеңсесі орналасқан.

Босир мен Киманиді қаладағы және бүкіл құрлықтағы кәсіпкерлермен байланыстыратын нәрсе бұл мәдени міндеттеме. Уақыт өте келе олар әрі қарай табысқа жетуге кедергі келтіреді. Стив Джобстың Apple кеңсесін ата-анасының гаражында ашқаны және Билл Гейтстің Microsoft бағдарламасын жасау үшін Гарвард университетінен шығып кеткені туралы аңызға айналған оқиғаларды Батыс халқы жылы қабылдауы мүмкін. Алайда дамып жатқан елдердегі тәуекелшіл компания­лар үшін мөлшерлемелер әртүрлі. «Бұл – Африкадағы кәсіпкерліктің шынайы көрінісі. Екі жүз тума-туыстан құралған қауымдағы жалғыз оқыған адам сенсің. Отбасыңды асырау міндеті – сенің мойныңда. Осылайша, керемет идеяң шектеулі күйде қалады», – дейді Бези.

Қоршаған ортаны инновациялық технологияның көмегімен қорғауға талпынып жүрген Джессика Чиге Найроби маңындағы колледжде бағдарламашы мамандығы бойынша оқиды.

Бір күні түскі кезде Босирмен бірге көлікпен Найробиден оңтүстікке қарай кетіп бара жатқанда Безидің бақылауы ойымнан кетпеді. Босир шаруалардың FarmDrive арқылы алған несиелерді қалай жаратып жатқанын көріп–білсе екен дедім. Олардың мәлімдемелері әртүрлі сипатта болды. Бір шаруа жақсы бапталатын орамжапырақ егістігінің аумағын кеңейту үшін 200 доллар несие алған және екінші рет несие алуға дайын болды. Бір шаруа отбасылық қиын жағдайға ұшырап, несиені қайтаруға жанталасты. Ал бір адам банктің ақшасын егінді суғаруға арналған арық қазуға дұрыс пайдаланбады. Нәтижесінде, алғашқы қалың нөсерде арық шайылып кетті. FarmDrive мақсаттары үшін табыспен қатар сәтсіздіктердің де пайдасы болды. Егер оларды біріктірсе, банктерге несиелік желілерді анықтауға көмектесетін мәліметтердің толық базасын жасауға болады. Сөйтіп, Босирдің зерттеуі өзі туып-өскен Кебус қыстағынан бастап, Кениядағы әрбір фермерлік шаруашылыққа пайдасын тигізер еді. Алайда Босирден африкалық кәсіпкерлерге көрсетіліп жатқан қауымдық қысым туралы сұрағанымда ол өз қыстағында ондай жағдайлардың жиі болатынын айтты. 25 жастағы әйел күрсінді де: «Бүгінде анам екеуіміз жиі сөзге келіп қаламыз. Ол мені түсінбейді. «Үйге неге көбірек ақша жібермейсің, бауырларыңа неге жұмыс тауып бермейсің» деп ренжиді», – деді.

Бәлкім, Босирдің анасы қыстағында FarmDrive қызметі іске қосылғанда пікірін өзгертіп, оң көзбен қарайтын болар. SafeMotos бағдарламасының бірлескен авторының әкесі Патрик Уакаба Кариокай: «Біз – африкалықтар кейде өзгерістерге қарсы шығамыз», – деп ағынан жарылды. Ол ұлының өнертапқыш атану мақсатында Найробидегі колледжге бармау туралы шешіміне реніш білдірді. Алайда өткен жылы Руандаға баласының жағдайын білуге барды. Қарапайым шаруа Кигалидің тап-таза көшелерін көріп таңғалды. Ол мұнда жас жігіттің кәсіппен айналыса алатынына көз жеткізді. Қорғаныш баскиімін киіп, мотоциклдердің бірінің артына отырып жүйтки жөнелгенде уақыт пен ғарыштан тыс жерге саяхаттап бара жатқандай болды. Ол зерттелмеген саваннаға бет алып, қарапайым және таныс жолдарды артқа тастап кете барды.

Инженерге қайтып келген шаруа былай деп есіне алады: «Компьютер экрандарының алдында отырған арманшыл адамдардың арқасында күндердің бір күні болашаққа қадам басатынымызды түсіндім».

Уашингтон қаласында қызмет ететін Роберт Дрейпер «NG» журналының фрилансер-жазушысы. Сирил Язбек – фрилансер-фотограф. Словенияның Накло қаласында тұрады. Ол Шығыс Африкадағы технологияның дамуын екі жыл бойы зерттеді.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Кептер мүсіні жойылып кеткен Гуаделупа каракарасының тоқыма қаптамасымен қатар қасқайып тұр.

Гуаделупа каракаралары жойылу алдында ғана бағалана бастады. 1876 жылы Мексика аралдарында бұл жырт­қыш құстың саны көп болғандықтан оларды зиянкес ретінде жү­йелі түрде атып та, улап та өлтірді. Бұл эндемия­лық жыртқыш құстар күрт азайып кеткенде ғана коллекционерлердің қызығушылығы оянды. Құсқа жоғары баға ұсынылғаны сол-ақ екен тұзақ құрушылар қатары күрт көбейді. Нәтижесінде, олар жойылып тынды. Ал бұл Лорел Рот Хоуп үшін мысқылды тақырыпқа айналды.

Бірнеше жыл бұрын әуесқой суретші Хоуп саябақта қарауыл болып жұмыс істеп жүрген кезінде қала көгершіндерін бақылауды ермек ете бастайды. «Мен табиғатты бағаламайтынымызды, ортақ құндылықтарды құрметтемейтінімізді сонда бағамдай бастадым, – дейді ол, – осы екеуін біріктіргім келді».

Хоуп тоқыма тоқып, оған «қала көгершіндерінің биоалуандылығын бүтіндеу костюмі» (Biodiversity Reclamation Suits for Urban Pigeons) деген ат қойды. «Мен оған аздап әзіл қосқым келді, өйткені қоршаған ортаға қамқорлық ісі – азабы көп шаруа», – дейді суретші.

Хоуп кептерлердің мүсінін ша­йыр­­дан құя бастады. Содан кейін ол жоғалған құстардың қауырсынын «үш өлшемді қалыпта қолмен тоқу» үшін жіптер мен бояуларды пайдаланды. Ол тігінші секілді құс мүсініне киімін өлшеп көрді.

«Бұл – көз қуантар бөз, – дейді Хоуп, – жүрекке ауыр тиетін қоршаған ортаның бүлініп-жойылуы көрінісін жағымдырақ нәрсемен жасырады».

Авторы: Ив Конант

ФОТО: АНДИ ДИАЗ ХОУП.  БЕЗЕНДІРГЕН: ПИТЕР ШОУТЕН, ТАБИҒАТТАҒЫ КЕМШІН ТҰС: ТИМ ФЛЕННЕРИМЕН БІРГЕ ӘЛЕМНІҢ ЖОЙЫЛҒАН ЖАНУАРЛАРЫН АШУ.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.