2011 жылы «Зетас» картелі сатқындардан өш алу үшін Альенде және көршілес қалаларда жантүршіктірер жауыздық жасады: олардың қолынан кемінде 60 адам опат болды. Жаны жаралы тұрғындар үшін «өлі әруақтар» деп аталатын ата-бабаларды еске алу күні енді аза тұту күніне айналды.

Техас штатының шекарасына таяу Мексиканың бір қаласында қылмыстық топ жасаған қанқұйлы шабуыл мен оған себеп болған есірткі операциясы туралы куәгерлерден тікелей алынған деректер.

Автор: Джинджер Томпсон фото: Кирстен Люс

Альенде қаласында бір сұмдық жайт болғаны айдан-анық. Көшелері опырылған, ғимараттар қираған. Бір кездері көз жауын алған әсем үйлердің орнында енді шұрық-тесік қабырғалар, шытынаған шыны, сынған әйнек, құлаған баған қалдықтары шашылып жатыр. Қирандылар арасында жұлым­–жұлымы шыққан аяқкиімдер, тойға шақырту қағаздары, дәрі-дәрмек, теледидарлар мен ойыншықтар өткен өмірдің қалдықтары ретінде шаңға көміліп жатыр.

2011 жылдың наурызында Техас штатының шекарасына жақын маңда көлікпен жүргенде 23 мыңдай тұрғыны бар қалаға тұтқиылдан шабуыл жасалды. «Зетас» – әлемдегі ең қаніпезер, есірткі саудасымен айналысатын ұйымдасқан қылмыстық топтардың бірі саналады. Ол ұйым мүшелері Альенде мен сол маңдағы басқа да қалаларда үйлер мен мекемелерді қиратып, талқандаған. Қаныпезер қарақшылар жүздеген еркек пен әйелді, балаларды ұрлап әкетіп өлтіргендіктен аққан қан аймақты «селдей шайып» өтті.

Бірақ Мексикадағы есірткі соғысы салдарынан күйреген басқа жерлерге қарағанда Альенде қаласындағы қанды оқиғаның ізі алыстан басталады. Есірткіге қарсы күрес басқармасы (ЕҚКБ) күтпеген жерден «соғыс» бастағанда жанжал алдымен АҚШ-та бұрқ ете қалды.

Адамдарды ажал құштырған сол шабуылда «Зетас» ұйымының қандықол қарақшылары мүлдем кінәсі жоқ ерлер мен әйелдерді, балаларды қоршауға алып, азаптап өлтірді. Опат болғандар арасында футбол матчын көру үшін досына қонаққа келген Эдгар Авила да бар-тұғын. Суретте: ол жұбайы Мариа Еугения Вела және қызымен.

Бұдан кейін басқарма тәуекелге бел буып, бұл ақпаратты құпия ұстауда беделі шамалы мексикалық полиция бөлімшесіне хабарлады. Көп уақыт өтпей-ақ, ағайынды қылмыскер — Тревинолар сатқындыққа ұшырағандарын біледі. Сөйтіп, күдік тудырған отбасы мүшелерімен байланыста болғандардан кек àлды.

Ағайындылар кей операцияларын осы араға таяу маңда жүргізумен қатар, есірткі мен қару сатудан түскен 10 миллион долларын осы аймақтан өткізетін, бұл қала олардың туған жері саналатын.

Осы қанды қырғыннан кейін көп жыл өтсе де, Мексика билігі қылмысты тергеуде жөн-жүйесіз шаралардың басын шалып қана қойды. Олар Альенде қаласында қаза болғандардың жеке басын толық анықтамастан монумент орнатты. АҚШ құзыретті органдары соңында Мексика полициясына ағайынды Тревиноларды ұстауға көмектесті, бірақ олар қанды оқиға жауапкершілігін мойындарына алған жоқ.

Бір жыл бұрын «ProPublica» мен «National Geographic» тілшілері осы сұмдықтың ауырт­пашылығын көтерген болатын. Ол кезде олардың бастары үлкен қатерге тігілсе де, оқиғаны өз сөздерімен айту үшін Коахуила штатындағы осы қалада ақпаратты жүйелеуге кірісті. Есірткі соғысы кезінде мұндай дауыстар көп естілмеген: жұмыс орындарын тастап қашқан жергілікті билік өкілдері, картель мен өз көршілерінің нысанасына іліккен отбасылар, көз алдарында достары мен отбасы мүшелері бауыздалғанына куә болған ЕҚКБ-мен байланыс­та болған ақпарат тасушылар, т.б. АҚШ прокурорлары тергеу шараларына жетекшілік етті.

Агент Ричард Мартинес қызметі туралы бас­тырмалай сұрағанымызда жанары жасқа толған бойы, креслосына күмп ете қалды. «Қатер туралы ақпаратты қалай қабылдадың дейсіз бе? Оны айтпай-ақ қояйын».

«Зетас» баскесерлері полиция учаскесіне, өрт сөндіру қызметі мен әскери бөлімше маңындағы ғимараттардың күл-талқанын шығарды. Қанды қырғын кезінде қала әкімі болған адам әлі күнге дейін осы маңда тұрады. Бастапқыда ол: «Ешқандай озбырлықты айғақтаушы нәрсе көрмедім», – деп хабарлаған.

Оқиға жөнінде

Осы мақаланы жазу үшін тәуелсіз «ProPublica», басылымы мен «National Geographic» журналис­терінен топ құрды. «ProPublica» басылымының аға тілшісі Джинджер Томпсон барлық тараптардан сұхбат алуға бірнеше айын жұмсады. Ал Кирстен Люс «National Geographic» атынан суретке түсірді. Мақалаға Мехикодағы фриланс-тілші Алехандро Ксаник те өз үлесін қосты.

ҚАНДЫ ҚЫРҒЫН

2011 жылдың 18 наурызында, жұма күнінің кешінде «Зетас» картелінің баскесерлері Альенде қаласына ағыла бастады.

Гуадалупе Гарсиа, зейнеткер, бұрынғы шенеунік: «Біз Лос Компадрес мейрамханасында отырғанбыз. Ішке екі адам кіріп келді. Олардың бұл жерден емес екенін бірден білдік. Түрлері өзгеше болатын. Шамамен, 18-20 жас аралығындағы бозбалалар. Олар өздерімен бірге ала кетуге 50 гамбургерге тапсырыс берді. Бір нәрсе болып жатқанын сол кезде түсіндік. Содан соң үйімізге қайтқанды жөн деп таптық».

Мартин Маркез, хот-дог сатушысы: «Сол күні кеште әлдебір түсініксіз нәрселер бола бастады. Қалада қарулы адамдар пайда болды. Олар үй-үйді тінтіп, өздеріне қастық жасағандарды іздеп жүрді. Түнгі 11 шамасында көшелерде қозғалыс тоқтады. Жыбырлаған пенде жоқ еді».

Этельвина Родригес, мұғалім және құрбан болған Эверардо Элизондоның жұбайы: «Жолдасым Эверардо, әдетте, үйге сағат кешкі 7-7.30-да келетін. Сондықтан мен оны үйде күтіп отырдым. Уақыт сырғып жатты: 7, 7.30, 8, 9. Мен оған қоңырау шалуды жиілеттім. Телефоны өшірулі болды. Бәлкім, анасының үйінде болар, ал телефонының қуаты біткен шығар деп те ойладым. Сосын анасына телефон соқтым. Ол ұлын көрмегенін айтып: «Мүмкін достарымен жүрген болар», – деді. Бірақ мен сол сөзге нана қоймадым. Сондықтан оны іздеп сыртқа шықтым.

Арада жылдар өтіп, «Зетастың» басшылары түрмеге қамалғанда ғана полиция іске кіріскендей болды. Пьедрас Неграстағы ресми билік барлық шенеуніктерді жұмыстан қуды. Жағдайың оңалғанына сенбеген жұрт әскерден қала көшелерін аралап тұруын өтінді.

Кешкі сағат тоғыз еді, бұл тым кеш саналмайды әрі бұл жұма күні болатын. Қала сілтідей тынған».

Альенде тұрғындары үшін заңсыздық таныс емес жағдай саналмайды. Қала АҚШ шекарасына жақын орналасқандықтан, тұрғындар апта соңы Техас штатындағы Eagle Pass қаласындағы сауда үйінде сауда-саттық жасауға барып қайтатын, өз ауылдарында тыныш жүретін, контрабандамен айналысатын адамдар мұнда бұрыннан бар-тын. Алайда 2007 жылы «Зетас» ел ішіне еніп, аймақ түрлі қылмыс ордасына айналды. Бопсалау, қорқытумен айналысқан қылмыстық топ өкілдері – жергілікті полицияны, қала әкімдігі, тіпті шекарадағы кеден бекетінің де тізгінін қолға алды.

Олар жергілікті қыздарға үйленіп немесе тұрғылықты адамдармен кәсіп құрып, қоғамға сіңісіп кетті. Кейбір тұрғындар, соның ішінде фермерлер мен көмір шахталарының қожа­йындарынан құралған беделді қауым мүшелері картель құрамына енді.

Бұл байланыс кесірінен өлім-жітім көбейіп кетті. «Зетастықтар» «сатқын» деп күдіктенгендер арасында (артынан ол қате болып шықты) ақпарат тасушы кіші Хосе Луис Гарза бар еді. Қарулы қылмыскерлер тиелген жүк көліктері Альенде қаласына келгенде олардың алғашқы тоқтаған жерлерінің бірі – қаладан бес шақырым жердегі, жарығы көмескі екі жолақты жол бойында орналасқан Гарзаның әкесі Луистің ранчосы болатын. Түн жамыла ранчоның үлкен қоймаларының бірі отқа оранды, ішінде картель өлтірген адам мә­йіттері жатқан болатын.

Қираған үй. Бульдозерлер күреп тастаған мына зәулім үй бұрынғы әкім тұратын көшедегі орталық алаңда орналасқан.

Сара Ангелита Лира, фармацевт және құрбан болған кіші Родолфо Гарзаның жұбайы: «Жолдасым Родолфо үйге келді. Ол маған: «Басым сынып барады, душқа түсіп алайын», – деді.  Жаңа көмір шахтасын ашып жатқандықтан, үсті-басы қара күйе еді. Аздан соң телефоны шырылдай бастады. Ол ұйықтап қалған шығар деп ойлағам, бірақ ол жатын бөлмеден шыға келді. Киініп алған. Маған бұрын болмаған бір кейіппен көз тастады. «Үйден шықпа, – деді ол маған. – Бір нәрсе болып жатыр. Не екенін білмеймін. Бірақ үйден шықпа. Мен қазір келемін».

Шамалыдан кейін Родолфо маған қоңырау шалды: «Үйден шық», – деді ол. Ол маған: «Немере ағамнан қызымыз София мен мені анам­ның үйіне апаруын сұра», – деп айтты.

Құс ұясы. «Зетас» ұйымының бір мүшесі мұнда экзотикалық жануарлар асыраған. Тұрғындар бұл жерді la casa de los pájaros, яғни «құс ұясы» деп атайды.

Көкесі Луистің ранчосы отқа оранып жатты. Қақпасының сыртында қарулы адам қарасы көп еді. Әпкесі телефонға жауап бермеді. Әкесі де. Ол қарамағында істейтін жұмысшысы Пилоны не болып жатқанын көріп қайту үшін қақпа жаққа жіберді. Пило – жауынгерлік парызын өтеген жігіт. Қарулы қарақшылар қақпаны ашып, Пило ішке кірді. Бірақ ол жерден қайтып шықпады.

Родолфоның жаны жай таппады. Ол ата-­анасын таба алмай жатқан. Енді жұмысшысы да жоқ болып кетті. Ол маған ранчоға арт жақтан кіретінін айтты.

Бірер минуттан кейін маған қайтып соқты да: «Альендеден кет. Немере ағаңа айт, сені Игл Пасс­қа апарсын. Заттарыңды алмай-ақ қой. Жылдам кет», – деді.

«Зетас» үйі. «Зетас» картелінің мүшесі тарапынан үйленуге үміт етіп, сүйіктісіне арнап салып жатқан мына үйдің құлатар алдында құрылысы аяқталып қалған болатын.

Эваристо Тревино («Зетас» көшбасшыларына еш қатысы жоқ), бұрынғы өрт сөндіру қызметінің басшысы: «Менің қарамағымдағы қызметкерлерге Гарза ранчоларының бірінде өрт шыққаны жөнінде хабарлама келіп түсті. Ол Альендеге үш шақырымдай жетпейтін. Гарза отбасы жиналып жатқандай көрінді. Алғаш өрт сөндіруге барғандар резервтік индукторлық қозғалтқышы бар бригада еді. Олар қылмыс­тық топтарға қатысы бар адамдарды байқаған. Әлгілер қару кезеп, дөрекі тілмен ол жерден тайып тұруларын бұйырған. Олар оқиға саны көбейетіндігін айтты. Бізге оқ ату, өрт және сол сияқты оқиғалар хабарлайтын апат қоңыраулары артатындығы түсінікті болды. Олар бізге қоңырауға жауап бермеуді бұйырды.

Өрт сөндіру қызметінің басшысы ретінде өзімнің басшыма хабарластым, ол осындай жағдайда қала басшысының міндетін атқаратын. Оған басымыздағы жағдайда қолымыздан келетіні қауіпті жерлерден ұзақтау тұру керек екенін айттым. Қарулы адамдар саны тым көп болатын. Біз өмірімізге алаңдадық.  Себебі біздің сауыттарымыз қаңғыған оққа қарсы дәрменсіз еді».

Қарулы топ Пьедрас Неграс қаласына де­йінгі 55 шақырым жол бойында кезіккендерді қырып-жоя отырып, Альендеден тегіс жазықтықпен солтүстікке қарай жылжыды. Бұл Рио Гранде өзені бойында орналасқан құрас­тырушы фабрикалары бар лас қала болатын. Қылмыскерлер құрбандарының көбін Гарза ранчоларының біріне әкеп тоғытты. Олардың ішінде 15 жасар Джерардо Хит пен 36 жастағы Эдгар Авила да бар болатын. Екеуінің картельге де, ЕҚКБ-ға да жұмыс істейді деп күдіктенгендерімен еш байланысы жоқ-тұғын.

Құрбандардың көбі Альенде қаласы сыртындағы Гарза әулетіне қарасты ранчоға әкелінген. Картель осы құрал-саймандар мен мал жемі сақталатын қойманы мәйіт өртейтін пешке айналдырған деседі. Бетон еденде күл шашылып жатыр.

Клаудиа Санчес, мәдени байланыс жөніндегі директор және марқұм Джерардо Хиттің анасы: «Түнгі 10-дар шамасында жолдасым үйге нешеде келетінін білу үшін Джерардоның ұялы телефонына қоңырау шалды. Ол жауап бермеді. Жолдасым қайта соқты. Тағы да жауап жоқ. Біраздан кейін біреулер есік соқты. Келгендер Джерардоның мектептегі достары екен. Түрлері құбыжық көргендей. «Не болып қалды? Джерардо қайда?»

Балалар: «Олар оны алып кетті», – деді.

«Не айтып тұрсыңдар? Кім алып кетті?»

Балалар көршілеріміздің үйлері алдында Джерардо мен көршілерімізді көргенін айтты. Қарулы адамдар тиелген жүк көлігі келіп, көршілер мен Джерардоны күштеп көлікке мінгізіп алып кеткен. Балалар әлгі адамдарды тани алмағандарын айтты. Қолдарында қарулары болғандықтан ешнәрсе істей алмаған.

Бірер минутта біз Пьедрас Неграс әкіміне қоңырау шалдық. Тойда жүр екен. Ол басымыз­ға түскен жағдайдан төбе шашы тік тұрғанын, бірақ қолынан еш нәрсе келмейтінін айтты.

Заңгер Мариа Евгения Вела Эдгар Авиланың жұбайы: «Эдгар қоңырау шалып, досы Тоно футбол матчын көруге шақырып жатқанын айт­қан кезде мен жұмыста жаза кесу туралы екі хаттамаға судьяның қол қоюын күтіп отырған едім. Аяғым ауыр болатын, сондықтан үйіме жеткенше сілікпем шықты.

Клаудиа Санчестің 15 жасар ұлы Джерардо Хитті қарақшылар өлтіріп тастаған. Оның есірткіге еш қатысы жоқ еді. Билік өкілдері оның қалдықтарын да таппады. Олар Санчес ханымға Луис Гарзаның ранчосында қалған күл толтырылған құтыны берген. Анасы болса ол құтыны мына мүрдеханаға қойған.

Түн ортасында оянып, Эдгардың әлі үйге келмегенін байқағанымда сағат екі болатын. Қоңырауларымның ешбірі қабылданбады. Оның қоңырау шалмауынан секемдендім. Эдгар үнемі хабар беретін.

«Сол күні мені де ұрлап кеткендей болды. Олар біздің келешегімізді, армандарымыз бен қиялдарымызды күйретті, бейбіт өмірімізді құрдымға жіберді.

Мариа Еугениа Вела, заңгер, құрбан болған Эдгар Авиланың жұбайы.

Түннің қалған бөлігін креслода өткіздім. Сонда отырған күйі оны таңғы 6.30-ға дейін күттім. Одан соң әпкеме телефон соғып, оның үйге келмегенін айттым. Содан қасыма әпкем мен қайнымды ертіп алып Тононың үйіне бардым. Ол жерде ешкім жоқ болып шықты, бірақ мұнда төбелес ізі қалған: үйдің астаң-кестеңі шыққаны көрініп-ақ тұр».

Келесі күні таңда, яғни 19 наурыз – сенбіде қарулы топ ауыр техникаларды шақыртып, оларға аймақтағы ондаған үй мен мекемелердің ғимараттарын сүруді бұйырды. Талтүсте әкімшілік кеңселер, полиция учаскелері және әскер бекеттеріне тиіп тұрған көбіне ауқаттылар ғана тұратын аудандарда мүліктер талан-таражға түсті. Қарулы топ мүшелері қалалықтарды қалаған заттарын алуға шақырып, тонау­ға итермеледі.

Родригес, құрбан болған тұрғынның жұбайы: «Барлығы сенбі күні басталды. Қатар-қатар болған жарылыстардан кейін үйлерге белгісіз біреулер баса-көктеп кіріп, тонай бастады. Басыма келген жалғыз ой Эверардоның қайда жүргендігі еді. Сол күнді оны іздеумен және адамдардан: «Не естідіңіздер?» – деп сұраумен өткіздім.

Бір адам: «Қарулы адамдарды көрдім», – деді. Тағы біреуі: «Қоймалар әлі де от құрсауында. Тегершік жанғандай қап-қара түтін будақтап жатыр. Ал оның қою түтіні зәреңді алардай», – деді.

Жолдасыммен бірге жұмыс істеген біреу маған қоңырау шалды. Күйеуім төбелескіш әтеш өсірумен айналысатын. Бұл аймақта әтеш төбелестіру – адамдардың сүйікті ермегі. Ол толық емес жұмыс күні кестесімен Хосе Луис Гарзаның қарамағында істейтін. Таңда және түс қайта үй жануарларына жем беру үшін ранчоға баратын.

Әлгі адам маған: «Ранчода сұмдық жағдай болып жатыр. Ол жердегілерге не болғанын білмеймін», – деді. Мен: «Сіз не айтып тұрсыз?»  – деп сұрадым.

Ол өткен түні жолдасыммен бірге істеген бірнеше адам үйлеріне оралмағанын айтты. Олардың бірі – трактор жүргізушісі, тағы бірі – алаң сулаушысы болған. Ешбірі үйлеріне қайтпаған.

Мен: «Жарайды, енді не істейміз? Қане, оларды іздейік», – дедім. Ол: «Жақындаушы болма, әйтпесе, сені де алып кетеді», – деді.

Болған оқиға әлі күнге көз алдымнан кетпейді: адамдар қоймаларды бұзып кіріп, жем салған дорбаларды, тотықұстар мен торларды, шамдарды, асүй үстелі мен төсеніштерін әкетіп жатты.

Бәрінен бұрын есімде қалғаны титімдей мотоцикл айдап бара жатқан әлдекімнің артына мінгескен бір әйел еді. Ол төсек жаймасын дорба қылып, түйіп алыпты. Санта Клаус секілді ішіне зат толтырып алған. Екінші қолында – шам. Мотоцикл аударылып кететіндей болса да, олар текке келген олжаларына мәз-мейрам.

«Зетас» ұйымы қырғын кезінде бақылауына алған Пьедрас Неграстағы мемлекеттік түрмеде барабан мен кернейлі әскери жаттығу жүріп жатыр. Сотталғандар билік өкілдеріне картельдің бұл түрмеге еркін кіріп-шығып жүрген, жылдар бойы оны тығылу мен адам өлтіру орны ретінде пайдаланғандарын айтады.

Маркез, хот-дог сатушысы: «Менің түрлі ескі-құсқы заттарды жинап, сатумен айналысатын екі досым бар еді. Олар ранчоның өртеніп жатқанын және қожайындары кетіп қалғанын естіп, әкелі-балалы екеуі алуға тұрарлық зат іздеп ранчоға барған. Олар жол жиегінде үлкен мұздатқыш көргендерін айтады. Соны алып кетпек болады, бірақ мұздатқыш тым ауыр болған екен. Әкесі: «Ішіндегісін төгіп тастайық», – деген. Мұздатқышты ашып қалғанда ішінен екі бірдей мәйіт шыққан. Олар қаша жөнеліпті».

Эваристо Родригес, мал дәрігері және сол уақыттағы Альенде қаласы әкімінің орынбасары: «Қала кеңесінің барлық мүшелері кездесті. Бұл ресми жиналыс емес-тұғын, бірақ оған кеңес мүшелерімен, қоғамдық қауіпсіздік директоры да келді. Онда мәселе көп еді. Ең негізгі мәселе: «Не болып жатыр?» «Неге?» Біз оқ атылып, адамдар жоғалып, кісі өлімінің жиілегенінен хабардар едік.

Не істеуіміз керектігі жөнінде көп сұрақ туындағанына қарамастан, ешкім мойнына жауапкершілік алғысы келмеді. Кеңес мүшелерінің бірі: «Басымызға бәле тілеп алмай тұрып бұл жерден қаша­йық», – деді.

Менің қаһарман көрінгім келмеді, бірақ тым болмағанда адамдар тастап кетпегенімізді көрсін деп кеңседе қалу керектігін ойладым. Бірақ барлығы үйлеріне қайтпақ ойда. Ол түсінікті де. Себебі әрқайсысының ойлағаны тек өз отбасының қамы еді.

Басымыздан өткен жағдайлардан соң ешкімге сенбейтіндей күйге түстік. Біз үкіметтің екіжүзді екенін түсіндік: ресми және қылмыстық. Билік – соңғысының қолында. Біз полицияның қылмыс­тық топтардың уысында екенін ұқтық.

Қоғамдық қауіпсіздік директоры бізге: «Бұл – олардың шаруасы», – деді. Басқа еш нәрсе айтқан да жоқ. Түсінгенім сол – тергеме де араласпа, еш нәрсе жасама.

Лира, құрбан болған адамның жұбайы: Родолфомен соңғы рет телефон арқылы түсте он бес минут қана сөйлестім. Дауысынан қатты шаршағаны сезіліп тұрды. Ол ата-анасынан еш хабар алмаған екен. Мен оған оның қолынан келгеннің бәрін жасағанын, енді София екеумізді ойлауы керектігін айттым. Оған Игл Пассқа келуін өтініп, жалындым. Ол: «Жарайды, мен жолдамын», – деп жауап берді.

Одан кейін қайтып дауысын естімедім.

Санчес, құрбан болған адамның анасы: «Әлдекім балаңды ұрлап кеткенде не істеуің керектігі жөнінде ешбір кітапта жазылмаған. Алғашқы қадам деген түсінік жоқ. Есіңіз ауады. Қашқыңыз келеді, бірақ қайда барарыңыз­ды білмейсіз. Айғайлағыңыз келеді, бірақ тыңдайтын адамның бар-жоғын да білмейсіз. Бөлелерімнің бірі мұны Facebook желісіне қоюымды ұсынды. Осылайша, мен: «Ұлымды қайтарыңыз­даршы. Оның қайда екенін білетіндер болса, үйге жіберіңіздерші», – деп жаздым.

Бүгінде «Зетас» ұйымының Коахуила штатындағы ықпалы әлсіреп, Альенде қаласына тыныш өмір қайта оралды. Жүздеген адам өткен күзде кабалгата, яғни ковбойлар парадына жиналды. Ол 2-3 күн жалғасып, осы аймақтағы бірнеше ранчода қатар өтіп, кешкі родеомен аяқталады.

Желіде «ProPublica» және «National Geographic» басылымдары осы оқиғаны желіге шығарды. Оқу үшін мына сілтемені көріңіз: ngm.com/Jul2017.

ОПЕРАЦИЯ

Бірнеше ай бұрын, Даллас маңында Есірткіге қарсы күрес басқармасы Too Legit to Quit операциясын бастады. Операция барысында полиция пикап көлігінің бензин багіне жасырынған герметикалық орамада 802 000 АҚШ долларын тапқан. Жүргізуші El Diablo, яғни «әзәзіл» деп аталатын адамға жұмыс істегенін айтқан.

Қамауға алынғандар көбейгеннен кейін ЕҚКБ агенті Ричард Мартинес бен АҚШ адвокат көмекшісі Эрнст Гонзалес «әзәзіл» деген лақап атты Далласта туған 30 жастағы кіші Хосе Васкес екенін анықтаған. Ол есірткі сатуды орта мектепте жүргенде бастаған және шығыс Техаста «Зетас» ұйымының кокаин тарату ісін басқарып жүрген. Ай сайын есірткі, қару-жарақ және ақша тиелген көліктерді жөнелтіп отыр­ған. Оны ұстауға дайындалып жатқан кезде Вас­кес Альенде қаласынан қашып шығып, ол жерде картельдің ішкі тобы мүшелерінен өзін қорғауын сұраған.

Бірақ Мартинес бен Гонзалес оның қашып кетуіне «пайдалануға болатын мүмкіндік» деп қарады. Егер Васкесті көмектесуге көндіре алса, олар картельдің алынбас қамалындағы жоғарғы деңгейлеріне қол жеткізіп, Z-40 және Z-42 деген лақап атпен белгілі ұйым көшбасшылары, ЕҚК басқармасының қылмыскерлер тізімінде бастап тұрған ағайынды Тревиностарды ұстап алу мүмкіндігін тудырар еді.

Мартинестің ойлағаны ағайынды Тревиностардың BlackBerry ұялы телефондарының жеке идентификациялық нөмірлері (PIN) болатын. Агенттің қолында Васкеске қарсы амалдары болатын: оның әйелі мен анасы әлі де Техаста тұратын.

Кіші Хосе Васкес, сотталған «Зетас» ақпарат тасушысы: «Таңғы сағат алтыларда әйелім қоңырау шалды. Маған айтқаны: «Үйіміз қоршауда».

– Қалай қоршауда?

– Айнала толған полиция.

– Ендеше, тыңда. Олар мүмкін сені қамауға алғалы жатқан болар. Мен адвокатыма бір қоңырау жасайын. Сенің аузың берік болсын. Сабыр сақтауға тырыс. Сені шығарып аламыз.

Осыдан кейін Ричард (Мартинес) сол жерден маған қоңырау шалды. Ол менің әйеліме дауысымды естірту үшін телефонның дыбыс ұлғайт­қышын қосты.

Ол маған оны қамауға алатынын айтты. Мен қоқан-лоқы көрсетіп тұр деп ойладым да: «Істеуің керек болғанды істей бер», – дедім».

Эрнест Гонзалес, АҚШ-тық адвокаттың көмекшісі: «Басында Хоседен беріліп, басқармамен бірге жұмыс істеуін сұрадық. Оған «Зетас» қылмыстық ұйымының құрылымын айтқызбақшы болғанбыз. Біз соған да шүкір дер едік, өйткені оның Мигель мен Омарға қаншалықты жақын екендігінен бейхабар болатынбыз. Біз тек оларды ұстауды ойластырдық.

Хосе берілуден бас тартқанда біз оның әйелін құрбан ететіндігін, сондықтан оны қысып немесе басқаша басқару тетігін қосу керек екенін түсіндік.

Ричард оған: «Анаңды соттаймыз», – деді.

Васкес, сотталған «Зетас» ақпарат тасушысы: «Мен оған: «Дәл қазір шекараға келемін, одан өтіп сендерге берілемін. Мен сендермен құр босқа шатыспаймын. Барлық қамауға алу туралы құжаттарыңа қол қоямын. Түрмеге ұзақ уақытқа қамаңдар. Бірақ әйелім мен анамды босатыңдар», – дедім.

Ол: «Бері қара, әйелің мен анаң түрмеге отыр­масын десең, бізге көмектесуің керек», – деді.

Мен: «Ричард, мен көмектескім келмейді. Мұның соңы біраз адамның өлімімен аяқталады», – дедім.

Оның айтқаны: «Саған бар айтарым сол, егер бізге көмектеспесең, олардың ісі сенімен болады».

Ричард Мартинес, Есірткіге қарсы күрес басқармасының агенті: «Менің қалағаным нөмір болатын. Біздің үмітіміз «Зетас» басшыларын ұстау еді. Оларды қолға түсірудің ең ықтимал жолы әлгі нөмірлерді білу болатын.

Іс насырға шапқанда бұл жігіттердің көбі Құрама Штаттардан қашатыны белгілі. Бірақ сіз ол жерде туып-өскен болсаңыз, бұл Америка ғой, әлемдегі ең керемет ел. Отбасыңыз осында тұрса, олармен бірге болғыңыз келеді. Мен Хосе ойын аяқталғанын түсінген кезде бізге көмектесу үшін істеуі керек болғанның бәрін істейді деп ойладым. Қолда мүмкіндік барда, оны қыспаққа алуды жөн көрдім.

Васкес, сотталған «Зетас» ақпарат тасушысы: «40 пен 42-нің және басқа барлығының нөмірлерін біліп алдым. Мен олардың ол сандарды не істейтінін білмедім. Сол сандардың көмегімен олардың телефон арқылы сөйлескендерін жазып алатын болар немесе тағы сондай бірнәрсе шығар деп ойладым. Олай етпеулерін сұрадым, өйткені бұл көп адам қанының ағуына себеп болатын еді. Оның үстіне, мен әлі де сол жерде болатынмын. Әлі де сол адамдардың ішінде жүрген едім. Олар жібермейтінін, Ричард өзіне сенуім керектігін айтты.

Васкес ЕҚК басқармасына PIN нөмірлерін алып бергеннен кейін үш апта өткенде картельдің көшбасшылары іштерінен әлдекімнің оларды сатып кеткені жөнінде хабар алады. Құқық қорғау органдарындағы осы іске жақын тұлғалар Мехико қаласындағы ЕҚК басқармасының басшысы PIN нөмірлері туралы ақпаратты Мексиканың федералдық полиция тобына берген. Бұл – Құпия тергеу бөлімшесі деген атпен белгілі, ЕҚК басқармасы оқытып, дайындаған топ. Бірақ бұл топ әлі де болса ақпаратты қылмыстық топтардан құпия сақтауға дәрменсіздеу еді.

«Зетастықтар» үшін күдіктілер тізімін қысқарту қиынға соқпады, өйткені олардың PIN нөмірлерін көре алатын адам қарасы аз болатын. Олардың арасында Тревинолардың Коахуиладағы оң қолы Марио Альфонсо «Пончо» Суеллар мен Суеллардың оң қолы Гектор Морено бар еді.

Суеллардан жасырын Морено PIN нөмірлерін Васкеске берген еді. Бұл оның «қарызының» қайтарымы.  Бензин багінде 802 мың АҚШ дол­лары жасырылған жүк көлігімен ұсталған адам Васкестің інісі Гильберто болатын. Түрмеге

20 жыл жататындығы айтылғанда, Гильберто өзінің «Зетас» ұйымына қызмет ететіндігін, ал ақшаның Тревинолардікі екенін мойындаған еді. Васкес Гильбертоға өкілдік етуі үшін заңгер тауып, картельде ешбір адамның оның мойындағанын білмеуіне уәде берді.

Марио Альфонсо «Пончо» Суеллар, «Зетас» ақпарат тасушысы: «Мәселенің ушығатынын қайдан білейін? Өйткені мен картель үшін

596 келі кокаинды сақтайтынмын және «қырық» оны алып кету үшін маған бір адамын жіберді. Бұрын да талай мәрте осылай істегенін көргенмін. Ол ұйымдағы біреуді өлтіре­йін дегенде алдымен өздерінің тауарларын қайтарып алуларына көз жеткізетін.

Ол маған үстіне толтырып бақа суреті салынған фотосын жіберіпті. Астына: «Мына сұмырай бақалар мені сатып кетті», – деп жазыпты. Олар сатқындарды «бақа» деп атайды.

Мен оған қоңырау шалып: «Не болып жатыр?» – деп сұрадым. Нақты жауап бермеді. Оның бар айтқаны: «Кездесуіміз керек. Кейі­нірек қайда боласың?»

Мен ат жолағында болатынымды айттым. Бірақ ол жерге бармадым Бір-екі адамыма қоңырау шалып, ол жерге барып не болып жатқанын көріп қайтуларын сұрадым.  Олар әлгі жерге барған соң маған: «Шаруаң бітті», – деді. Ол жерге «қырықтың» бір адамы барып мен келмегендіктен, атымды айтып, қарғап жүр екен. Сол сәтте кету керектігін ұқтым.

Достарыма қоңырау шала бастадым. Оларға кетулері керектігін ескерттім. Өкінішке қарай, ешқайсысы сөзіме құлақ аспады. Мені таба алмаған соң, «қырық» олардың ізіне түскен.

Васкес, сотталған «Зетас» ақпарат тасушысы: Гектор (Морено) маған қоңырау шалып, тозақтың жарылғанын айтты. Ол менен әлгі нөмірлердің қайда екенін сұрады. Мен оған нөмірлерді ЕҚК басқармасына бергенімді айттым.

Ричардқа (Мартинес) қоңырау шалып: «Нөмірлерді не істедің?» – деп сұрадым. Ол: «Бауырым, ол Мексикаға кетті», – деді.

– Бұған қалай жол беріп қойдың? Олар Мексикаға кетер болса, не болатынын айтып едім ғой, – дедім.

Ричард: «Бауырым, мен емес. Мен жіберген жоқпын. Жоғарыдан. Бастығым жіберді. Олар Мексикадағы достарына сеніп, нөмірлерді сонда жіберген», – деді.

Васкес, Морено және Суеллар қырғын басталған кезде АҚШ-қа қашып, қайтарымына жаза жеңілдігін алу шартымен АҚШ құқық қорғау органдарына көмектесуге келіскен. Олардың Альенде қаласында болып жатқан сұмдық жайттар туралы айтқандарынан АҚШ құзыретті құпия ақпараттың жа­йылуынан туындаған қырғын туралы хабардар болды.

Гонзалес, АҚШ-тық адвокаттың көмекшісі: «Мен оған мұның далбаса екендігін айттым. Істі бұлайша жүргізуге болмайды. Біздің қолымызда ана адамдарды ұстап алатын ақпарат болды. Бірақ оны басқара алмағандықтан, еңбек зая кетті. Ал олжамыз – бәрінің быт-шыт болып талқандалуы».

«Әлдекімнің қазаға ұшырау ықтималдығы әрқашан да жоғары. Бірақ мұндай нәрсеге іс жүзінде қатысты болу күйзелтеді».

Эрнест Гонзалес, АҚШ-тық адвокат көмекшісі.

ОҚИҒА САЛДАРЫ

Жылдар бойына Мексикадағы штаттық және федералдық билік өкілдері осы оқиғаны тергеуге шынайы талпыныс көрсетпеді. Қаза болғандар мен жоғалғандар саны ресми 28-ден құрбан болғандардың туыстарына қолдау көрсететін ұйым келтірген деректер бо­йынша 300-ге дейін өзгерген еді. Ал «ProPublica» мен «National Geographic» журналистерінің анықтауынша, бұл көрсеткіш — 60 адам.

Отбасылар ішінде ең көп «құрбандыққа шалынған» Гарза әулеті еді. Бұл отбасының 20 мүшесі өлтірілді деп есептеледі, соның ішінде 81 жастағы Оливиа Мартинес де ла Торре мен оның жеті айлық шөбересі Маурисио Эспиноза да бар-тұғын. Сәбидің сол кезде үш және бес жаста болған бауырлары Эндриа мен Артуро Эспиноза ата-аналары өлтірілгеннен кейін, Пьедрес Неграстың балалар үйіне жіберілген.

Эльвира Эспиноза, қонақүй қызметкері және Эспиноза балаларының әжесі: «Эндрианың айтуынша, оларды бір жердегі шатыры жоқ үйлерге көлікпен апарған. Адамдар оның анасын, әжесін және үлкен әжесін көліктен шығарып, алып кеткен. Олар балаларға: «Осында қалыңдар. Біз тек сөйлесіп келеміз», – деп кеткен».

Адамдар оларды сол жерде ұстап, тыныштық сақтау керектігін айтқан. Жылауға болмайды. Эндри сәбидің жаялығын ауыстырып, емізігін берген.

Әлгі адамдар Артуро, Маурисио үшеуін Пьедрас Неграсқа әкелгенге дейін ол жерде қанша күн ұстағандары есінде жоқ. Эндрияның айтуынша, адамдар Артуро екеуін саябақта қалдырып, Маурисионы өздерімен алып кеткен.

Эндриа болған жайтқа өзін кінәлайды. Ол: «Мен күштірек болғанымда, Маурисио бізбен қалар еді», – дейді.

Санчес, құрбан болған баланың анасы: «Олар (Коахуила штатының әкімшілігі) маған хабар берген кезде, буындарым босап кетті. Олар маған Джерардоның ранчода өлтірілгенін айтты. Мен: «Сіздер оның Джерардо екеніне сенімдісіздер ме?» – деп сұрадым.

Олар куәгерлердің ол жерде үш баламен бірге бір отбасы болғанын, ал балалардың бірі менің ұлым екенін жеткізді. Олар ұлымның жылағаны әлгілердің жүйкесіне тие бергендіктен, атып тастағанын айтты. Осы сәтте аспан айналып жерге түскендей күй кештім. Зәресі ұшып, жылап тұрған 15 жасар баланы қалай ғана өлімге қиды екен?

Ресми өкілдер не қалайтынымды сұрағанда, мен баламның мәйітін әкелуін өтіндім. Олар болса мұның қиын болатынын айтты, өйткені ұлымның денесін басқаларымен қосып өртеп жіберіпті. Олар маған көрсеткен бар көмегі оқиға орнында қалған күл-қоқысты алып келді. Мен әлгі жерге барғым келетінімді меңзегенімде, ол жердің қауіпті екенін айтты. Ал мен болсам ол жерге міндетті түрде бару керектігін айтып тұрып алдым. Осылайша, олар бізді фургонмен сол жерге апарды.

Ол жердің соншалық жақын болғаны өзегімді өртегендей болды. «Джерардо мықты бала еді ғой, мына жерден сытылып шыққанда үйге оңай жетер еді ғой», – деп ойладым.

Ағайынды Тревиноларды ақыры 2013 және 2015 жылдары Мексика теңіз күштері қолға түсіреді. Сол уақыттан бері картельдің Коахуиладағы ықпалы бәсеңсіп, Альенде қаласының түнгі өмірі қайта оралды.

Есірткіге қарсы күрес басқармасы ағайындылардың қолға түсулері өздерінің ықпалымен жүзеге асқанын айтады, бірақ олар PIN нөмірлері туралы ақпарат «Зетасқа» қалай жеткені жөнінде тіс жармайды. Мартинестің Далластағы бастығы Терранс Коул мен кейін ЕҚК басқармасы оқытып дайындаған Мексика федералдық полиция бөлімшесінде байланыс қызметшісі болып қызмет еткен Пол Нирим сұхбат беруден бас тартты.

Алайда Мартинес келісті. 2011 жылы беделді агент болған Мартинес қазір тоқ ішектегі қатерлі ісік ауруына шалдыққан. Оның осы індеттен құтылу үшін түрлі ем-дом қабылдаса да, пайдасы болмаған. Мартинес сөйлеп жатқан кезде, Баер «Зетас» ұйымының басындағылар түрмеде екенін және басқарманың операциясы аяқталғанын ескертіп, әңгімеге араласып отырды.

Гонзалес, адвокат көмекшісі: «Әрине, болған жайтқа көңілім құлазиды. Мұндай жұмыстың өз салдары болады.

Мақсатымыз мақтануға тұрарлықтай еді: қылмыскерлерді құрықтап, оларды адам өмірін қиюларын тоқтату үшін түрмеге қамау.

Мартинес, ЕҚК басқармасының агенті: «Мен тәуекел еттім. Солай ету керек деп ойладым. Қолымнан келгенінің бәрін істедім. Құпия ақпаратқа қол жеткізіп, оны тапсыру мүмкіндігіне ие болдым. Қол жеткіздім де. Мексикаға барып, істі басқара алмайтын едім».

Расс Баер, ЕҚК басқармасының өкілі: «Мексикадағы оқиғаға және компромистің салдарына қатысты ЕҚК басқармасының ұстанымы мынадай: Барлығы – Омар мен Мигель Тревиноның мойнында. Олар бұл оқиғадан бұрын да адам өлтіріп келген. Олар нөмір берілгеннен кейін де кісі өлтірді».

Қаза тапқандардың отбасыларына қайғырып, көңіл айтамыз. Бірақ бұл жерде ЕҚК басқармасы «қылмысты ауыздықтады» деу еш ақылға сыймайтын секілді.

Джинджер Томпсон, Пулитцер сыйлығының иегері, тілші, Мексика туралы жазған. Бұрын New York Times және Baltimore Sun корреспонденттік пунктінің басшысы болған. Кирстен Люс АҚШ-Мексика шекарасы бо­йындағы өмірді 10 жыл бойына суретке түсіріп келеді.

Леван Буткузи

Гиенаның репродуктивті жүйесі өте ерекше. Ерекшелігі сонша, ғасырлар бойы адамдар шиебөрілердің барлық төрт түрін (теңбіл, жолақты, қоңыр гиеналар мен протел қасқырларын) қосжыныстыға балап келді. Өйткені шиебөрілердің еркек-ұрғашысында бірдей қамшы болады. Сондықтан жыныстық қатынасқа түскенде бірін-бірі алмастыра береді. Теңбіл ұрғашы гиена өзге аналық шиебөрілерден ерекше келеді. Оның деліткі қуысы қамшысының жуандығынан әлдеқайда көлемділеу. Шығыс Лансиңдағы Мичиган мемлекеттік университетінің маманы Кай Холекамп: «Оның деліткі қуысы тым көлемді болғандықтан, дәрет шығатын, шағылысатын және көбейетін мүшесі – псевдо-қамшы толығымен сезімтал бола алмайды», – дейді. Шиебөрінің дәл осы түрінің аналықтарында қынабы сырт­тай байқалмайды. Ылығу кезінде аналық мүше жұмсарады, алайда аталық қамшы деліткі қуысына емін-еркін енуі тиіс. Дегенмен кішкентай ғана қуыс­тан 1,5 келілік күшікті шығарып алу оңай емес екені белгілі. Холекамптың айтуынша, оның нақты жынысын ешкім әлі толыққанды түсіне алған жоқ.

Тарғыл гиенна

Таралу аумағы: Сахелден Оңт.Африкаға дейінгі жартылай шөлейтті жерлер мен саванналар және тау ормандары.

Мәртебесі: Жойылу қаупі жоқ

Кэтрин Цукерман

2008 жылы Малайзияда табылған қыз­ғылт-сары түгі бар, үстіндегі «оюы» әдемі өрмекшіге Heteropoda davidbowie деген есім берілді. 2010 жылы кит қалдығы Leviathan melvillei деп аталғаннан кейін бұл көпшіліктің назарын өзіне аударған болатын. Сирек кездесетін аустралиялық сона – Scaptia beyonceae, Эквадордағы ағаш құрбақасы Hyloscirtus princecharlesi деп атала бастады.

Ғалымдар XXI ғасырдың ортасынан бастап мақұлық түрлеріне ресми түрде ат беріп келеді. Мұны швед биологі Карл Линней бастаған болатын.

Бүгінде жануар түрлеріне атау беруде осы саладағы жауапты мекеме Зоологиялық атау жөніндегі Халық­аралық комиссия белгілеген нұсқау­лық басшылыққа алынады. Жаңа жануар түрін тапқан адам оған есім беруге құқылы және кейбірі танымал тұлғалардың атын береді.

Атақты есімдерді қолданудың пайдасы сол, бұл жойылу қаупі төнген тұқымдастар мен олардың өмір сүру мекеніне көпшіліктің назарын аудартуы мүмкін. Атау беру, сондай-ақ жағымпаздықтың ғылыми тәсілі болуы да ықтимал. Неміс аранологі Питер Джэгер өзінің H.davidbowie өрмекшісіне есім қоюда екі мақсатты да көздегенін айтады. «Әлбетте, мен әнші-композитордың ең үлкен жанкүйерімін», – дейді ол.

Одағай өрмекші

Heteropoda davidbowie деп аталатын бұл өрмекші Оңтүстік-Шығыс Азиядан шыққан. 2008 жылы тапқан қызғылт-сары түсті түгі бар жәндігіне ғалым Боуи мен оның жирен шашты персонажы Зигги Стардасттың есімін берді.

Ерін іздерінің бет-әлпеттегі ауытқушылыққа генетикалық қатысы болуы мүмкін. Түзетілген жырық ерінде иірім іздері көрінеді, ал түзу ерінде тікелей сызық ізі байқалады.

Кэтрин Цукерман

Саусақ іздері өткен ғасыр! Жаңа белес – ерін іздері. Адам саусақ ұшының иректері секілді еріндердегі сызықтар адамның эмбрион кезеңінде қалыптасып, өмірінің қалған бөлігінде өзгермейді деп есептеледі. Сот сараптамасында ерін іздері қолданылмаса да, олар адам денсаулығынан мол хабар береді. Әсіресе оның таңдай не ерін ойығы тәріздес ең жиі кездесетін тума кемшіліктері генетикалық бейімдігін көрсетеді.

Питтсбург университеті бет-әлпет және тіс генетикасы орталығының директоры Мэри Марацита мен генетик Кэтерин Нейсвангер ерін жырығы мен таңдай тесігінің генетикалық себептерін 20 жылдан астам уақыт зерттеп келеді. Таяуда олар физикалық ерекшеліктердің әлдеқалай өзара байланысы бар-жоғын анықтау үшін бет-әлпетке, соның ішінде ерін іздеріне назар аударды.

«Біртұтас іріктеу жүйесі жоқ,– дейді Нейсвангер, – алайда ерін іздерін санаулы категорияларға бөліп қарауға келеді: тік және  айқасқан сызықтар, дөңгелек иірімдер және т.б. Солардың ішінде иірімдер, әсіресе төменгі еріннен табылса, тасушы гендердің жырық және басқа да бетке қатысты кемістікке бейім екенін байқатады. Аталған кемістік сәбилерге омырау емуге кедергі келтіріп, өсе келе келекеге ұшырауына себеп болады».

Нейсвангердің айтуынша, ерін іздерін зерттеу саласы енді қолға алынды, сондықтан олардың бет-әлпеті ауытқушылығына қатысы бар-жоқтығын әлі де анықтау керек. Күндердің-күнінде технология дамуымен диагноз сәби жатырда жатқанда қойылуы мүмкін. Марацита мен Нейсвангер ерін іздеріне қоса, бет-әлпеті не сөйлеу ерекшеліктері секілді басқа да белгілер ағзаның кейбір ауытқуларға генетикалық әлсіздігін көрсетуі мүмкін екеніне сенеді. «Бәрі енді ғана айқындалып келеді, – дейді Нейсвангер, – және бұл өте қызықты».

СУРЕТТЕР: МЭРИ Л.МАРАЦИТА, БЕТ-ӘЛПЕТІ ЖӘНЕ ТІС ГЕНЕТИКАСЫ ОРТАЛЫҒЫ, ПИТТСБУРГ УНИВЕРСИТЕТІ

Джереми Берлин

Егер шырынды ұнатсаңыз, өзіңізге арналған диета түрін сақтаңыз. Бүгінгі швед үстелі әдісімен тамақтану, яғни түрлі тағамға қолжетімділік заманында кулинарлық режимді сақтау керек екендігін ұмытпайық.

Осы таңдалған тізімде ұсынылғандай, кейбір ас мәзірі мен ингридиенттерге келгенде айтарлықтай сәйкестік бар. Алайда кез келген адам диеталық жоспарын сақтай алмауы мүмкін. Шектелген диетамен дұрыс тамақтану өте қиын болары анық.

Тамақтану диетологі Дженнифер Брунингтің айтуынша, табыс кілті өзіңізге не ұнайтынын, қандай тамақ жей алатыныңызды, тәніңізге қайсысы лайық екенін анықтауда.

АЛЬБЕРТО ЛУКАС ЛОПЕС, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ; МИЧЕЛЛА ХАРРИС.

ДЕРЕККӨЗ: ДЖЕННИФЕР БРУНИНГ, ТАМАҚТАНУ ЖӘНЕ ДИЕТА АКАДЕМИЯСЫ; ДЖЕННИФЕР НЕЛЬСОН, МАЙО КЛИНИКАСЫ.

(1) Шикізат вегетарианы – вегетариандық (етсіз – нағыз тамақ) түсінік пен шикізат тамағы (48°c-де не одан төмен температурада пісірілген) ұғымы. (2) Макробиотик диетасын кей ұстанушылар шектеулі балық пен теңіз өнімін жейді. (3) Жемісқұмар, шырынқұмар және өскінқұмар топтарында еттен жасалған тамақтарға қатысты бірнеше түрлі диета бар. (4) Палео диетасы 10 000 жылдай бұрын аң аулағанда қолға түскен тамақтарға негізделген. (5) Жерорта теңізі диетасын ұстаушылары жиі қызыл ет  жеп тұрады. (6) Фригандар тұтынушылыққа қарсы пәлсапа ретінде қайта қалпына келтірілген тамақтарды жейді. Қызықты диета фригандардың таба алатын тамақтарының түрлерімен сыналады.

«Сіздің алдыңызда мегафауна. Осынау керемет жануар туралы бізде мәлімет жоқтың қасы», – дейді алып теңіз перісі немесе манта (Manta birostris) жайлы теңіз биологі Джозуа Стюарт.

Нора Раппапорт

Ұзындығы – 7 метр, ал салмағы 1800 килограмм болатын алып теңіз мақұлығы бар суға секіруге қалай қарайсыз? Мұхиттағы ірі теңіз перілерін зерттеу­мен айналысатын биолог Джозуа Стюарт үшін бұл күнделікті жұмыс.

«Олар рифте саяхаттап жүрген елеусіз ұшатын алып В-52 бомбалау­шы ұшағы секілді. Манталар – менің тәжірибемдегі жануарлардың арасындағы ең зерек, сезімтал әрі қызық тіршілік иелерінің бірі», – дейді Стюарт. Ол өз тобымен Мехико жағалауынан 480 шақырым қашықтықтағы Ревиллагигедо аралдарына барды. Мақсаты – мұхиттағы алып жануарларға локациялық аспап мен Криттер камерасын пайдаланып көру.

Зиянсыз бекіткіш арқылы Криттер камералары мантаның денесіне алты сағатқа жапсырылады. Оның көмегімен айбынды тіршілік иелерінің құпия өмірінен мәлімет алынады. Оның қайда баратынын, не істейтінін білу арқылы ғалымдар оларды балықшылардан қорғауға көмектеседі. Алып су жануарлары кездейсоқ тұзаққа түсіп қалуы мүмкін. Бұған қоса, теңіз перілерінің желбезек тілімдерінен жалған медикамент жасалады. Сұранысы өсіп келе жатқан Азия нарықтары үшін арнайы аулайтындар да бар. Дегенмен алып балықтардың тірідей дайвинг пен суасты саяхатшыларынан түсіретін пайдасы анағұрлым мол.

«Біз теңіз перілері өз тамағын аулау үшін, көлденеңінен емес, тігінен қозғалатын болар деп болжап отырмыз», – дейді биолог. Манталардың бір орыннан қозғалмауы олардың қауіпсіздігі үшін де аса маңызды. Оларды сақтау шараларын жергілікті деңгейде ұйымдастыру анағұрлым тиімді, өйткені халықаралық деңгейдегі шаралар көптеген елдің қызметін үйлестіруді талап етеді.

Алып жануардың денесіне уақытша камера орнату арқылы ол осынау тіршілік иелерінің құпия әлемі туралы тың ақпарат жинайды.

Маңғыстау облысында жартасқа қашап салынған Шақпақ Ата мешіті – ХІІ-ХІІІ ғасырларға жатқызылатын сәулет өнері ескерткіштердің бірінен саналады.

Ол мешіт Түпқараған ауданы аумағындағы Таушық кентінен батысқа қарай 25 шақырым жерде орналасқан.

Шақпақ-Ата мешітінен көшпенділердің тас-қалаушылық өнерін көруге болады. Мешіттің орталық күмбезі бөлмені басып өтетін ұзын түзара, оның екі қапталында қоржын үй орналасқан. Орталық намаз оқитын 5,0х4,5 метр бөлме залының төрт бұрышынан жұмыр бағаналар қашалып, олардың арасы сәнді дарбазамен байланыстырылған. Залдың төбесінен күмбез ойылып, одан цилиндр тәрізді биіктігі 1,55 метр ойынды шығарылған.

Залдың босаға қабырғалары әр ғасырдағы суреттермен көркемделген, ол жерден жануарлардың, қару-жарақтың, салт-атты адамдардың, ағаш және гүлдердің бейнесін, жазуларды, тағы басқаларды көруге болады.

Ел ішінде айтылып жүрген аңыз бойынша, Шақпақ Ата жаумен шайқасқан кезінде батырлығымен көпшіліктің көзіне түскен кісіге берілген лақап есім. Батыр жолда келе жатып от қажет бола қалған жағдайда бір тырнағын екіншісіне тигізсе болды, ұшқындар жан-жаққа шашырайтын болған деседі.

Белгілі геоморфолог Серікбол Қондыбай мифологияда Шақпақ ата өлгендерді желеп-жебеуші, жыландардың әміршісі, ал тарихи тұлға ретінде – Шопан атаның немересі болғанын, ал Шақпақтың шын есімі Шахмардан болғанын айтады.

Осы қорымда Шақпақ Ата мешітінен басқа Х-ХІХ ғасырлар аралығында іргесі қаланған сағанатам, құлпытас, сағана-қойтас сияқты көптеген діни ескерткіштер сақталған.

Фото: Ерболат Шадрахов

«NatGeo» қоғамының назарын аударған алғашқы жаңалықтар таспаға түспеді. Джейн Гудолл фотоға түскенді ұнатпады, алайда еңбегіне қолдау табудың жолы осы болғандықтан, көнуге мәжбүр болды.

Ол шимпанзелер туралы тың зерттеулермен аты шыққан жас ғалым еді. Жуырда табылған суреттер оның еңбек жолы мен жеке өмірінен құпия сыр шертеді.

Кадр мен қадір Мына кадрлар 2015 жылы қоймадан табылған пленкалар қорабынан шықты. Ол 1960 жж. басында «Гомбе Стрим» қорығында түсірілген. Қазір бұл аумақта Танзания мемлекеті орналасқан. Авторы – кинематограф Хуго ван Лавик.

«National Geographic» қоғамы фотограф Хугоны шимпанзелердің өмірін бақылап, «көрермендер көзайымы» Джейннің шимпанзелермен ойнап жатқан, тіпті шашын жуған кездегі сәттерін фото және видео түсіру үшін жіберді.

Нысанада – фотограф Джейннің өкінішіне қарай, Хуго перфекционист болып шықты. Мына кадрда ол Гомбеде ағаш бұтағында салбырап, рақаттана шылым шегіп тұр. Ол жарық пен фотоэкспозиция дұрыс болмаса, шимпанзе қандай қызық жасаса да, түсірмейтін еді. Жаңалыққа жаны құмар Хуго тамақтану аймағына құм төсеп тастады. Өйткені бұл шимпанзелердің бетіне жарық түсіретін. Ақыр аяғыда Джейн супер 8 мм камера алып тынды, осылайша, ол шимпанзелерді жарыққа қарамай-ақ, кез келген сәтте түсіре алатын еді.

National Geographic деректі фильмдері

Режиссері – Бретт Морген, әуенін жазған – Филип Гласс. «ДЖЕЙН» деректі фильмінде бұрын көрсетілмеген, Гудолл ханымның өмірі жайлы кадрлар қолданылды.

Автор: Тони Гербер, фото: Хуго Ван Лавик

«Менің жазғандарымды оқыған боларсыздар,

– деді 2015 жылы Джейн Гудолл тыңдармандарына лекция оқып тұрып, – дегенмен өз аузымнан айтқанның жөні бір басқа». Оның айтқандары бұрын көп мәрте жазылған, көрсетілген не басқа жолдармен әлемге таралған. Жас ағылшын келіншек Африкада шимпанзелерді зерттеп, приматтар туралы ғылымда төңкеріс жасайды. Оның жануарларға деген ықыласы ерекше еді. Зерттеу саласында ресми білім-тәжірибесі жоқ болса да, ерлер үстемдік ететін ғылым мен БАҚ саласында өзінің дара жолын салып, үлкен жаңалықтар ашып, табиғат қорғауда әлемге танымал тұлғаға қалай айналды? Әңгімеміз де сол туралы болмақ.

Джейннің атын шығарған – «Гудолл ханым мен жабайы шимпанзелер» фильмі. 1965 жылы көрермендерге жол тартқан фильмді «National Geographic» түсірген. Енді оны лаптоптан оның өзіне көрсетіп отырмын. Биыл 83-ке шыққан приматолог өзінің «28 жасына» үңіле қарап отыр.

Экранда жас Джейн қазір Танзанияда орналасқан Гомбе Стрим қорығында жаяу кетіп барады. Далалық зерттеу жүргізіп жүргенге ұқсайды. Өзінің айтуынша, ол фотограф Хуго ван Лавиктің суретке түсіруі үшін Гомбадағы алғашқы алты айда басынан кешкендерді қайталап көрсетіп жүрген. Сол бір уақыт жалғыз­дық пен жаңалықтың естен кетпес кезеңі болатын. Ол кезде фотоаппараттар мен бейнекамералар зерттеуге келмеген-тұғын.

Реалити тв

Үйленгеннен кейін Джейн мен Хуго көрермендер назарына ілікті. Ғашықтардың бірлескен жұмысын көрсету үшін тағы бір камера алу керек болды. Олар реалити ТВ-дағы ең алғашқы жұп болулары да әбден мүмкін.

«National Geographic» басшылары Хугоға қандай суреттер түсірілуі керектігі туралы нақты тапсырма бергенін еске алады: «Олар қолымызға тізім ұстатты: Джейннің қайықта отырғаны, Джейннің дүрбімен қарап тұрғаны, Джейннің картаға үңілуі». «Гудолл ханым мен жабайы шимпанзелер» фильмі 1965 жылы 22 желтоқсанда CBS арнасынан көрсетілген кезде Солтүстік Америкада оны шамамен 25 миллион көрермен қарады. Бұл бұрын-соңды болмаған үлкен аудитория еді.

Осындай кең аудиторияға шығуы Джейнді халықаралық аренада танымал етіп, приматология саласындағы бас айналдырар мансабына жол ашты. «National Geographic» Джейн тұлғасынан телесымбатты зерттеуші мен көгілдір экранға лайық баяндаушы образын көрді: әйелдердің ғылымға баруына батылдық жетіспеген уақытта бұл өте маңызды еді.

Эскиз: автор келісімімен Джейн Гудолл институты

Қойын дәптер һәм жазбалар

Гомбеде Джейн қойын дәптеріне көрген-білгендерін жазып-сызып жүрді. Бастапқыда ол шам жарығында отырып жазатын. Өзі Дэвид Грейбирд деп атаған шимпанзе оның лагеріне келген алғашқы «қонақ» еді. Уақыт өте келе Дэвид банан не киім іздеген үйірлес­терін де ертіп әкеле бастады. Мына жерде ол зат сақтайтын қобдишаның ішін ақтарып отыр.

Кейін Джейн Кэмбридж университетінен ғылым кандидаты атағын алды, ондаған кітап жазып, жаңа буын ғалымдарға тәлім берді. Ол дамушы елдерде табиғат қорғау бастамаларына мұрындық болып, шимпанзелер үшін бірнеше қорық ашты. Бүгін Джейн Гудолл атындағы институттың Roots & Shoots бағдарламасы шамамен жүз елде жүзеге асырылады. Бағдарлама аясында жастар табиғат қорғау саласының көшбасшылары болуға талпыныс жасайды. Ал Джейн әлі де жылына 300 күн сапар шегіп, әр елдің үкімет өкілдерімен кездеседі, мектептерге барады, лекция оқиды.

Джейн 40-тан астам фильмнің тақырыбына айналды және олар көгілдір экраннан сансыз мәрте көрсетілді. Қазір ол «National Geographic» арнасындағы өз өмірі мен еңбегі туралы жаңа деректі фильмге дайындалып жатыр. Екі сағаттық «ДЖЕЙН» фильмінде шимпанзелерге деген ықыласымен аты шыққан тұлға туралы бұрын көрсетілмеген дүние көрермен назарына ұсынылмақ.

Хуго алғаш Гомбеге 1962 жылы Джейн ашқан жаңалықтар туралы түсіруге барған соң мыңдаған сурет, 65 сағаттан астам фильм­нің бейнекөріністері таспаға түсірілді. Жұмыстың бір бөлігі 1965 жылы шығарылған фильмде пайдаланылып, «National Geographic» журналында жарық көрді. Артық кадрлар пленка қораптарына салынып, артынан ұмыт болды. Ол 2015 жылы Пенсильвания штатындағы жерасты қоймаларының бірінен табылды. Осы құнды таспалардан өте ерекше дүние шығары сөзсіз еді: олар Джейн­ді жаңа қырынан көрсетеді. Оның көзінен теледидар алдындағы көрерменге деген зор махаббатты ­аңғаруға болады.

Сайып келгенде, осы құнды материалдар қиын шақтағы Джейннің нәзік қырларын ашады: Африканы тек «Тарзан» фильмі мен дәрігер Дулитл кітаптарынан ғана білетін жас әйелдің қиялға шомуы, жас ғалымның ашқан жаңалықтары адамдардың ең жақын «туыстары» туралы ежелгі түсінікті төңкерген кезі.

Гомбеде жүргенде Джейн түрлі табиғи қауіп-қатерді бастан өткереді: безгек ауруы, паразиттер, жыландар, дауылды ауа райы. Кең әлемді тануда бұл қиындықтар көреген «стратегия» мен жұмсақ «дипломатияны» жиі талап етті.

Осының бәрінің арасында жүрген Джейн­нің философиясы да дәл сондай болды: жұмысын жалғастыруға септігін тигізер болса, ол дөрекілікке шыдады, қойылған талаптарды артығымен орындап, ақымақтармен сөз таластыр­мады және басқа да қиындықтарға төзе білді.

Англияда туған ол (толық аты-жөні Валери Джейн Моррис-Гудолл) бала кезінен аңдарды жақсы көріп, Африкада олармен жұмыс жүргізуді қалады. Отбасының Джейнді колледжде оқытатын мүмкіндігі болмады, сондықтан хатшылық мектебінде оқыды. Ол Оксфордта жұмыс істеп, кейіннен Лондондағы деректі фильмдер түсіретін кинокомпанияда еңбек етті. 1956 жылдың жазында ол үйіне оралып, Кенияға мұхит асып баруға қаражат жинау үшін даяшы болып та істеді.

Найробиде жүргенде ол қаймықпай палеоантрополог Луис С.Б.Ликимен кездесуге өтініш білдірді. Ликидің ірі маймылдарға деген қызығушылығы адамның қалай пайда болғанын зерттеп жүрген кезінде басталды. Лики Джейнді хатшылық қызметке алып, оның бойынан ғалымға тән қасиетті байқайды. Ол Джейннің Танзанияда шимпанзелерді зерттеуіне қажетті қаражат жинады.

Кездескеніне аз ғана уақыт өткенде, ол өзінің Джейнге ғашық болып қалғанын біледі.Джейн өзінен 30 жас үлкен және отбасы бар Ликидің бұл қылығынан шошығанын жазады.

Арада жылдар өткен кезде Ликидің отбасы туралы кітап авторы Вирджиния Мореллмен болған бір сұхбатта Джейн былай дейді: «Мен ол кісінің бетінен қақсам шимпанзелер туралы оқуыма кедергі келтіреді деп қатты қорықтым». Бірақ Лики ешқашан қолдауын тоқтатпады. 1960 жылдың жазына таман Джейн Танганика көлінің жағалауындағы «Гомбе Стрим» қорығына лагерін орналастырды. Оның алты ай далада зерттеу жүргізуіне жетерлік қаражаты болды.

Джейн басынан-ақ зерттеу жұмыстарында өзінің түйсігіне сүйенді. Тәжірибеде жануарларды зерттеу кезінде оларға нөмір берілетінін білмеген Джейн өз бақылауында шимпанзелерге Фифи, Фло, МакГрегор мыр­за, Дэвид Грейбирд деп ат қойып алды. Ол шимпанзелер туралы: «Түрлі мінезі мен өзіндік тұлғалары бар тіршілік иелері», – деп жазды.

Жануарлардың орнын анықтамаққа дүрбі салып, көп уақытын ұйқысыз өткізді. Қойын дәптерін толтыра жүріп, маймылдардың өзіне бой үйретуі үшін ақырындап жақындаумен болды.

Зерттеулері аяқталуға жақындаған кезде Джейн үш жаңалық ашты, бұл қалыптасқан ғылыми көзқарастың астан-кестеңін шығарған нәрсе еді.

Бірінші жаңалығы – бір шимпанзенің кішкентай бір жануардың өлексесін мүжіп отыр­ғанын көргені. Бұл «маймылдар ет жемейді» деген басым сенімге кереғар еді. Осы шимпанзенің ешкі сияқты ерекше сұр сақалы үшін Джейн оны Дэвид Грейбирд, яғни Дэвид–Сұрсақал деп атады.

Джейн сұрсақалды тағы екі апта аңдыды. Бұл жолы оның көзіне іліккені, шынымен, ерекше еді. Дэвид–Сұрсақал бір тал шөпті жұлып алып, аққұмырсқалар ұясына салды. Шөпті қайта шығарғанда оған жыбырлаған құмырсқалар жабысып тұрды. Ол шөпті жұта салды. Тағы бір жолы Джейн оның аққұмырсқа аулау үшін бір бұтақты жапырақтарынан сылып отырғанын көреді. Осылайша, маймыл құралды пайдалану және жасауды көрсетті. Бұрын бұл екі қабілет тек адам баласында бар делінетін.

Джейн бұл жаңалықты Луис Ликиге телеграммамен жіберген кезде оның жауабы келесідей болды:

«ЕНДІ БІЗ ҚҰРАЛ МЕН АДАМ ҰҒЫМЫН ҚАЙТА АНЫҚТАУЫМЫЗ КЕРЕК НЕМЕСЕ ШИМПАНЗЕЛЕРДІ АДАМ ДЕП ҚАБЫЛДАУЫМЫЗ КЕРЕК».

Осы жаңалықты ашқаннан кейін «National Geographic» қоғамы Джейнге Гомбедегі жұмысын жалғастыруы үшін грант бөледі.

Джейн зерттеулерінің нәтижелерін жазып, жариялай бастауымен ол ғылыми ортаның скептикалық сынына ұшырайды. Қалай дегенмен оның ғылыми білімі жоқ-тұғын.

1962 жылдың көктемінде Джейн Лондон зоологиялық қоғамының приматтар тақырыбындағы симпозиумында тұсаукесер жасап, қатысушылардың көбіне жақсы әсер қалдырады. Олардың арасында зоолог және жазушы Десмонд Моррис те болды. Джейнге күліп қарағандар да кездесті. Associated Press агенттігінің мақаласы былай деп басталды: «Бүгін еркектерге қарағанда маймылдарға көп уақытын бөлетін сары шашты қыпша бел келіншек джунглиде маймылдардың әдеттерін зерттеуге қалай 15 ай уақытын жұмсағанын әңгімеледі».

Джейн ашқан жаңалықты растайтын фотодеректер болғанда талас тумас еді, алайда Джейн «National Geographic» қоғамының фотограф жіберу туралы ұсынысын кері қайтарды. Ол мұны өзге біреу оның маймылдармен құрып жатқан қарым-қатынасына кедергі келтіреді деп түсіндірді.

«National Geographic» Африкаға камера мен бірнеше орам пленкасы бар аппаратты қалай пайдалану керектігі жөніндегі нұсқаумен бірге салып жібереді. Джейн қажырлы еңбек көрсетеді. Бірақ ол жіберген фотолар журнал редакторының стандарттарына сай келмей шығады. Редакторлар қайтадан Джейнге фотограф жіберу туралы өтініш жасайды. Тағы бас тартқан Джейн фото түсіру тәжірибесі бар сіңлісін сөз етеді. Олардың түрлері де, дауыстары да өзара ұқсас, сондықтан Джейн сіңлісінің бірге жүргені шимпанзелерді үркітпейтінін айтады.

«Шимпанзе – тойған жерінде»

Джейн жаңа қоректендіру алаңқайының орнында отыр. Мұны Хуго екеуі салған. Алғашқыда олар қоректендіру алаңқайын лагерь қасына қойған. Шимпанзелердің банан сұрап келгіштеуі көбейген соң олар алаңқайды ұзаққа апарды.

Сурет сыны

Джейн «сәби» Флинтке ересек шимпанзенің фотосын көрсетіп тұр. Хуго фотопленканы әрмен қарай өңдеуге Уашингтонға жіберетін. Фото бойынша пікір алғанша арада апталап уақыт өтетін.

Айналып келгенде, сіңлісінің суреттеріне де журнал редакторларының көңілдері толмайды.

«National Geographic» журналы Джейннен өз еңбегі туралы мақала жазуын сұрайды, бірақ редактор: «Жануарлардың «әдемі» суреттерінсіз ол табысты бола алмайды», – деп ескертеді. Джейн өзінің еңбегі журнал бетінде жарық көрмейінше, «National Geographic» оның зерттеулерін қаржыландыруы сұрақ астында қалатынын түсінді.

Лики Джейнге Кэмбридж университетінің Ph.D. бағдарламасына түсуіне көмектеседі. Ол мұнда бұрын-соңды жоғары білімсіз қабылданған ат төбеліндей адамның бірі болды. Сондай-ақ Лики Джейннің Гомбедегі еңбегін қағазға түсіріп, диссертация жазып жатқанын айтып, «National Geographic» журналынан Джейнге қолдау көрсетулерін өтінді.

Журнал: «Бұл ханымға… Жоғары білімі болмағандықтан грант бөлінбейді», – деп бұл өтінішті қабылдамаған соң ашуға булыққан Лики Джейннің жетістіктерін тізбелей жазып, қызметтік хат жібереді. «National Geographic» басшылары өтінішті қанағаттандырып, Джейнге грант бөледі. Шарт бойынша бұл жолы Гомбеге кәсіби фотограф жіберіледі деп келісілді. Ликидің кеңесімен «National Geographic» бұл жұмысқа Хуго ван Лавикті жалдайды.

2015 жылы Джейнмен сұхбаттасқанымда ол: «Луис Хугоны жіберу арқылы екеумізді қосқысы келгені анық. Бұл күмән тудырмайды және кейін ол мұны мойындады», – деді. Джейн Ликидің өзіне деген шексіз махаббаты, қалай дегенмен, риясыз болғанына сенеді.

Хуго Гомбеге 1962 жылдың тамыз айында жетеді. Олар бір-біріне лайық еді: екеуі де табиғат дегенде ішер астарын жерге қояды және жұмыстарын беріле орындайды. Досына жазған хатында Джейн былай дейді: «Біз өте бақытты отбасымыз. Хуго өте сүйкімді және біздің арақатынасымыз өте жақсы».

Джейн мен Хуго шимпанзелердің мінез-құлықтарын құжаттай жүріп, Джейнді кадрға кіргізуді артық деп санайды. Бірақ «National Geographic» басшылары камераның да түсірілуін сұрайды.

Флинт Джейн келгеннен кейін туған алғашқы «сәби» болатын. Джейн осылай шимпанзелердің өсуін бақылау мүмкіндігіне ие болды. Шимпанзелердің де оған бойлары үйреніп кетті.

Суреттер бойынша редактор көмекшісі Роберт Гилка 1962 жылдың күзінде Хугоға жазған хатында: «Оның лагерьде тамақ пісіріп, түннің бір уағында шам жарығымен көргендерін жазып отырғанын, суға түскенін, шашын жуып жатқан сәттерін түсіруді ұмытып кетпейсің деп ойлаймын», – деген болатын. Гилка: «Әсіресе, Джейннің су ағынында шашын жуып жатқан суреті жақсы болар еді», – деп баса айтты.

Лондон. Лаптопта фильм әлі жүріп жатыр. Біз шаш жуу сахнасына келдік. Қазірдің өзінде Джейн бұл көріністі суқаны сүймейді екен.

– Мұны түсіріп алғандарына ашуландым, – дейді ол.

– Неге?

– Адамдар менің шашымды жуып жатқаным не үшін көруі тиіс, түсінбеймін. Мұның несі қызық, соны түсіне алмадым.

«National Geographic» редакторлары Хугоның жұмысына риза болды. 1963 жылдың тамыз айында оның фотолары мен Джейннің мақаласы «Жабайы шимпанзелер арасындағы өмір: жас батыл британдық ғалым Танганикада үлкен маймылдар арасында өмір сүруде және олардың бұрын белгісіз болып келген мінез-құлықтарын зерттеп жүр» деген тақырыппен журнал бетінде жарық көреді.

Журналдың бұл саны естен тандырар табысқа ие болады. Алғашқы бетіндегі қысқа мәтін Джейн жөнінде шығарылған екі жақты қоғамдық пікірді қамтыды. Бір параграфта оны «заманауи зоолог ғалым» десе, екіншісі – «қас сұлу ағылшын қызы» деп сипатталды.

Джейн мен Хуго Гомбедегі зерттеу базасын кеңейте отырып, жаңа фильмдерге арқау болар тың идеялар ойлап тапты. Алайда «National Geographic» телевизия және лекциялар цикліне арналған фильмдерінде Джейнді басты назарда ұстағанды жөн деп тапты.

Ұдайы камера алдында болу талабы Джейнге жақпаса да, ол мәселені ымыралы жолмен шешіп отырды. Ол жобаны қаржыландыратын «National Geographic» комитетін басқаратын Мельвин Пейнге жазған хатында былай дейді: «Мен, әрине, сюжеттің Джейн Гудолл төңірегінде құрылуы керектігін түсінемін және біз Джоанмен қолдан келгенше бірге жұмыс атқардық».

Бірақ Хесс фильм түсірілімін қадағалау үшін Гомбеге келгенде Джейн қатты ашуланды. Ол анасына жазған хатында былай дейді: «Біз қазірдің өзінде түрі сұмдық бүйілер мен қырықаяқтарды жинап, жатын жерінің айналасына үйіп тастадық. Ол тезірек кетсе екен дейміз».

1963 жылдың соңында Джейн достарына Хуго екеуі бір-бірін сүйетіндері жөніндегі сырын ашты. Рождество мейрамы кезінде Англияның оңтүстік жағалауындағы Борнмут қаласында жүргенінде ол телеграмма алады: «МАҒАН ТҰРМЫСҚА ШЫҒАСЫҢ БА. ХУГО». Ол: «ИӘ», – деп жауап берді. Олар той күнін 28 наурыз деп белгіледі. Одан бір ай бұрын Джейн үшін тағы бір маңызды тарихи күн болған еді. Бұл – оның АҚШ-тағы алғашқы ірі қоғамдық лекциясы.

Джейн 3700 орындық DAR конституция залындағы сахнада лекция оқуға аздап қобалжыды. Бірақ «National Geographic» лекция комитетінің мүшелері одан да зор қобалжулы көрінді. 28 ақпандағы шара уақыты жақындаған кезде комитет одан сөзінің мәтінін жолдауын сұрады. Джейн еш нәрсе жазбаған болатын.

Лекцияның жақсы өтуін қамтамасыз етуге тырысқан Джоан Хесс пен оның тобы репетиция жасау үшін Джейннен редакцияға келуін сұраған. 2015 жылы Гомбеден онымен сұхбаттасқанымда ол сол сахнаны былай есіне алды: «Олар менің лекция оқуым қандай болатынын өз құлақтарымен естігілері келді. Мен үшін әлдебір нәрсені алдын ала қайталап оқу өте қиын. Ол – аудиторияда болатын нәрсе. Сірә, олар бір-біріне: «Бұл шараны болдырмасақ па? Абыройымыз айрандай төгілетін сияқты ғой. Шынымен, «National Geographic» қоғамын мына жас қатынмен байланыстыра аламыз ба? Ол өзінің не айтатынын білмейтін сияқты ғой», – деп қам жеген шығар. Бірақ менің монтаждау бөлмесінде үш адамға лекция оқуға ниетім жоқ еді».

Қырағы Хуго

Хуго Джейн салған суреттерді де таспаға түсірді. Уашингтондағы «National Geographic» кеңсесінде жүздесу кезінде оның қолына фотоаппарат беріліп, қаланы аралап, сынақ ретінде бірнеше сурет түсіріп қайтуы сұралды. Хуго Ұлттық хайуанаттар бағына бет алады. Редакторларға, әсіресе, ол түсірген бірқазан суреті ұнап, олар оны Гомбедегі жобаға жұмысқа тартады.

Конституция залында сөйлеген сөзінде және фильм тұсаукесерінде Джейн өзінің ғылыми ашылымдары туралы баяндады. Өз еңбегін «менің ең асқақ армандарымнан асқан армандар» деп атады. Ол Гомбенің тамаша тыныш табиғатын тыңдармандардың көз алдына елестетті. Шимпанзелерді олардың мінез-құлықтары мен олардың әрқайсысына берген есімдерін атай отырып сипаттады. Ол Фифиді «жылдам әрі жыбырлақ», Фифидің ағасы Фиганды өзін «шамалы ересек сезінетін жасөспірім» деп суреттеді.

Шимпанзелерді қорғау, атудан немесе циркке сатудан аман алып қалу қажеттілігі туралы сөз қозғай отырып, Джейн «Дэвид-Сұрсақал» туралы да айтты: осы бір сенгіш шимпанзе оның ең маңызды жаңалықтарының кілті болды.

«Дэвид Грейбирд … Адамға толықтай сенеді, – деді ол аудиторияға қарап, – осы хикметті, адамға қатты ұқсас жаратылыстың өз табиғи орталарында тыныш өмір сүрулерін қамтамасыз ету – әрине, біздің қолымызда».

Оның тұсаукесері зор ықыласпен тыңдалды әрі бұл оның қоғам қайраткері ретінде көріне бастауындағы маңызды белес еді. Ол «National Geographic» қоғамының телевизиялық бағдарламалар бөлімі басшысының назарына ілікті. Гомбеде түсірілген материалдардың көп бөлігі аталған бөлімнің прайм-таймдағы бағдарламаларының біріне түсті: Гудолл ханым мен жабайы шимпанзелер. Бағдарлама мәтінін Голливуд жұлдызы Орсон Уэллс оқыды.

Хуго мен Джейн дайын болған фильм­ді алғаш қараған кезде көптеген қатесіне шағымданады. Олар Уэллс оқыған мәтін ғылыми емес деп тауып, Джейннің табанды түрде талап етуімен сценарий қайта жазылды.

Жабайы өмір

«Менің шимпанзе достарым» атты кітабында Джейн Гомбедегі алғашқы күнін былай еске алады: «Мен өзімді не азап күтіп тұрғанын жақсы білдім. Алайда сол күн мен үшін өмірімдегі ең бақытты күн еді».

Новатор

Джейн зерттеуінің баламасы болмады. Мына жерде ол бала Фифиге ойыншық шимпанзе көрсетіп отыр. Джейн шимпанзелерге Хугоның қырынатын айнасынан бастап «National Geographic» көшірмелеріне дейін олар ешқашан көре алмайтын нәрселерді көрсететін.

Бүгінде фильмді лаптоптан қарай отырып, Джейн кемшіліктерді санамалайды. «Мына қабыланды Хуго түсірмеген, ол қордағы материалдан қосылған. Ал мына көрініс Гомбеде емес, ол – Серенгетидегі әлдебір жер». Ал Уэллстің «екі ай сенделістен кейін» дейтін тұсында Джейн оның сөзін кесіп: «Мені екі ай бойы шимпанзелерді көрмедім» дегендері шындыққа жанаспайды. Бұл – барып тұрған қып-қызыл өтірік».

Кемшіліктер тек Джейн мен Хугоға ғана маңызды болғанға ұқсайды. Бірақ фильм коммерциялық тұрғыда табысты болды. Екеуі тағы бір фильм-жобаны жүзеге асыру жөнінде және шығармашылық жағынан бақылауымыз көбірек болады деп үміттенгендерімен, «National Geographic» басшыларының ойлағандары басқа еді. Олардың жобалары Хугоға қарағанда Джейн және Гомбемен көбірек байланысты болды.

Гомбеде түсірілген фильмнен кейінгі жылдарда Джейн мен Хугоның карьерасы екі бөлек жолмен кетті. 1967 жылы олардың ұлы Хуго Эрик Луис ван Лавик дүниеге келді. Ол «Граб» деген лақап атымен танымал. Джейннің қызметі Гомбеде болғандықтан және Хугоның 600 шақырымнан астам қашықтықтағы Серенгетиде фильм түсіруге деген құштарлығы екеуін алыстатты. 1974 жылы олар ажырасып кетті. 1975 жылы Джейн Танзания үкіметінің қызметкері Дерек Брайсонға тұрмысқа шықты.

Граб сегіз жасқа келгенде әжесінің жанында тұрып, Борнмутта мектепке барып жүрді. Дерек пен Джейннің отбасылық өмірі небәрі бес жылға созылды: Дерек 1980 жылы қатерлі ісіктен көз жұмды. Қырық жылға созылған карьерасынан кейін Хуго 2002 жылы эмфиземадан қайтыс болды.

Кадрда Джейн – 28 жаста, ол төбе басында отыр. Түн жамылған сиқырлы уақыт. Хуго кадрды керемет түсірген. Экранда Джейн жамылғысын иығына тартып отыр. Қаңылтыр кесесін аузына апарып, жұтымдайды. «Мына кесе бос, сізге шындығын айтайын, ішінде дым да жоқ», – дейді ол.

Ерекше «ақ маймыл»

Маймылдар да адамдарға таңданады. Флоның қызы Фифи Джейннің көйлегін ұстап, тартып қызықтап қарап отыр.

Тони Гербер – марапатталған фильмнің продюсері әрі Нью Йоркте орналасқан продюсерлік компанияның иегері. Ол National Geographic-ке ондаған деректі фильмнің сценарийлерін жазды.

Дискус цихлид тұқымдасына жатқызылады. Табиғатта тек Амазонканың өзендері мен көлдерінде тіршілік еткенімен, қазіргі таңда аквариумдарда жүзіп жүр.  Дене тұрқы диск тәрізді дөңгелекше болып келетін дискус балығы жолақты және жолақсыз болып бөлінсе, ұзындығы 20 сантиметрге дейін, ал олардың түсі әр түрлі бола береді.

Швед ғалымдары дискусты хеккел, теңжолақты және жасыл-қызылтеңбіл дискус деп үш түрге бөліп қарастыруды ұсынады.

Аквариумдағы ең әдемі балықты ұстаудың машақаты да аз емес. Себебі оны асырайтын ыдыстың көлемі әр балыққа 40 литр судан келуі және судың 15-20 пайызы күнделікті ауыстырып отыру керек. Аквариумдағы балық саны 7-8-ден аспауы және судың температурасы бір қалыпта шамамен +28-30 градус аралығында болғаны абзал. Әйтпеген жағдайда, балықтарыңыздың ауруға шалдығу ықтималдығы жоғарылайды.

Фото: Ерболат Шадрахов

Заңғар көктен көз салу үшін әлемнің ең биік ғимараты 828 метрлік «Бурдж-Халифке» туристер көп келеді. Опера үйі – жаңа, бір қабатты ғимарат.

Он жыл бұрын әмірлік астанасы әлемдегі экологиясы нашар қалалардың бірі болатын. 2050 жылға қарай ол жасыл қала деңгейіне шықпақ. Мүмкін бе?

Дубайға қалай «мақтанса» да жарасады. «Жасыл ғаламшар» кешеніне келушілер 25 метрлік жасанды ағашты айналып жүр. Бұл – 3 мың тропикалық өсімдік пен жануарлар әлеміне пана бола алатындай кешен. Ол «әлемнің ең биік ағашы» деп айтылады. Бұл биокешен қалада саны артып келе жатқан «жасыл ғимараттардың» бірі саналады. Қуат көзінің тиімділігі бойынша жоғары стандарттарға сай.

Автор: Роберт Кунзиг, фото: Лука Локателли

Дубайдың «батылдығына» көз жеткізу үшін алдымен шаңғы тебіңіз. Батыл демей қайтерсің, өткен отыз жылда арабтардың шөл даласында бетоннан, әйнек пен темірден заңғар да зәулім сарайлар қаз-қатар бой көтерді. Әуеден көз тастасаңыз, «Әмірліктер Моллы» сау­да кешенінің көлбеу шатыры жерге қадалған, күмістен жасалған ғарыш кемесіндей көрінеді. Ski Dubai шаңғы демалыс саябағының әйнек есігінен ішке кірмес бұрын сауда кешені ішінде әлемдік брэндтердің өнімін тамашалай аласыз.

Мен сатып алған футболкада «Мен +50 градустан -8 градусқа ауыстым», – деп жазылған. Ылдида салқындық тым қатты сезілмегенімен, сыртта жазды күндері ауа температурасы +50 градусқа дейін жетеді. Теңіз жақын болғандықтан болар, ылғалды ауа тымырсық келеді. Жаңбыр сирек жауады. Ондағы жауын-шашын мөлшері жылына 100 мм-ден де төмен. Дубай ішімен ағып өтетін өзен де жоқ. Бұл өңірде егістікке жарамды топырақ та жоқ.

Ендеше, мұнда адам не себепті қоныстануға әуес? Дубай ғасырлар бойы жұпыны балықшылар ғана тұратын шағын сауда айлағы болып келді. Кейіннен мұнай өндірісі мен жылжымайтын мүлік нарығындағы сілкініс қаланы сәулет өнерінің небір ғажап туындылары, әлем бо­йынша ең үлкен (үштікке кіреді) әуежайы бар алып шаһарға айналдырды.

Тұрақтылық? Дубай? Экономикалық дүмпу жылдарында қала молшылықтың үлгісіне айналып, нәтижесінде, арзан энергия экологиялық бейқамдықты тудыратынын көрсетті. Дубайдағы алып ғимараттардың ауа салқындату жүйесіне әлдеқайда көп жанармай жұмсалады. Осы ғимараттар ішіндегі шүмектерден су толассыз ағып тұру үшін күн сайын жүздеген олимпиадалық бассейн­ге тең мөлшерде су теңізден алынып, ысытылады. Сәні мен салтанаты келіскен қонақүйлердің алдында жағажайлар мен жасанды аралдар салу үшін маржан кедертастары жұмсалды.

«Скай Дубай» жобасы – Таяу Шығыстағы алғашқы жабық шаңғы кешені. Әмірліктіктер Альпі тауларына бармас бұрын осы кешенде дайындалады. Бұл – ЭКСПО-2020 көрмесі қарсаңында салынған ғимараттың бірі. Алты айға созылатын көрмеге 25 млн. адам келеді деп жоспарланып отыр.

2006 жылы Дүниежүзілік табиғат қоры (ДТҚ) Біріккен араб әмірліктерін тұрғындарының жан басына шаққанда ең ірі экологиялық ықпалы бар ел деп таныған. Басты себеп – көмірқышқыл газы эмиссиясы. Бұл, әрине, Дубайға қатыс­ты. Оған негіз де жоқ емес. Себебі Әмірліктер ішінде ең бірінші көзге түсетін де – осы қала. Содан бері арада он жыл өткенде қала халқы екі есе артып, 2,8 миллионға жетті. Десе де, бұл қала 2006 жылдан бері батыл қадамдарға бара бастады. Дубай бүгінде айтарлықтай өзгерген.

Жүргізушісіз жүретін метро пойыздары Шейх Зәйд жолымен жоғарғы жылдамдықпен жүйіткиді. Ол тасымалдайтын күнделікті жолаушылар саны 12 жолақты жолдың мүмкіндігіне теңесті. «Тұрақты қала» деп аталатын жаңа тұрғын үй құрылысында тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу жүйесі пайдаланылады. Соның есебінен тұтынылатын энергия қуаты артығымен өндіріледі. Дубай билігі бүгінде шөл далада күн энергиясынан қуат алатын алып зауыт салып жатыр. Мамандардың айтуынша, аз уақыттан кейін ол жер бетіндегі ең арзан әрі ең таза электр қуатын өндіретін болады. «Экономиканың өсуі эмиссиялар бо­йынша шара қабылдамай тұрақты болмайтынын биліктегілер түсінді», – дейді Танзиид Алам. Ол Әмірліктердің табиғат қорғау қоғамында энергетика жөніндегі директор қызметін атқарады.

Дубай әкімі – жоғары мәртебелі Шейх Мұхаммед бин Рашид әл-Мактум. 68 жастағы тақ мираскерін «әмірші» деп те атайды. Шейх Мұхаммед билікке 2006 жылы келді. Ол 2050 жылға таман қалада тұтынылатын энергияның 75 пайызын таза көздерден өндіруге тапсырма берді. Ол қаладан шығатын көмірқышқыл газдың мөлшері әлемдегі ең төмен деңгейде болғанын қалайды. Жуырда барған сапарымда кездескен адамдардың көбі, соның ішінде Рос­ток пен Алам да бұл мақсатқа жетуге болатынын айтады. Егер ол жоба осы жерде толықтай жүзеге асса, басқа жерде де іске қосыла алады.

Шейх Мұхаммед майшам жарығын пайдаланған, ауылда суды есек арбамен ауыл шетіндегі құдықтан тасып өскен. Ол үй оның әмір болған атасына тиесілі еді. Әл-Мактум әулеті Дубайды 1833 жылдан бері билеп келеді. Шейх Мұхаммедтің әкесі Шейх Рашид бин Саид әл-Мактум да осы үйде өскен және жас кезінде ашаршылықты бастан өткерген. Жаһандық дағдарыс пен жасанды өсірілетін інжу тасы өндірісі су астынан інжу теру кәсіпшілігін тұмшалап тастады, бұл қаланың негізгі күнкөріс көзі болатын.

1958 жылы билікке келген Шейх Рашид 60 жылдардың соңында мұнай кәсіпшілігінің дами бастауымен Дубайдың өркендеу кезеңінің негізін қалады. Ол аз уақытта қалаға электр қуатын жүргізіп, су тартып, асфальт жолдар салдырды. Мектеп, әуежай құрылысымен қатар, 1979 жылы 39 қабаттық Дүниежүзілік сауда орталығын (қазір «Шейх Рашид» мұнарасы деп аталады) тұрғызды. Бұл орталық сол уақытта Таяу Шығыстағы ең биік ғимарат болатын.

Інжу кәсіпшілігі көпке созылмады. Шейх Рашид мұнай индустриясы да мәңгілік болмайтынын білді. Біріккен араб әмірліктерінің мұнай бизнесінде Дубайдың үлесі азғантай, негізгі үлес Әбу-Дабиге тиесілі. Осыны ескерген Шейх Рашид Сауда орталығы ғимаратын салған, 1979 жылы Дубай әлі де әлемдік сауданың орталығына айналмай тұрып-ақ ол осы мақсатқа жұмыс істейді. Сол жылы ол Крик деп аталатын теңіз сағасынан 40 шақырым қашықтықта Джебель Алиде бұрынғыдан да үлкен екі айлақ салдырады.

Тұрақты қала жобасының жинақы көшелерінде орналасатын 500 вилла бірін-бірі көлегейлеп тұрады. Бұл ауаны салқындату қажеттілігін азайтады. Әр виллада күн батареясы панельдері бар, «таза нөл энергиялы» үйлер өзіне қажетті қуатты өндіріп, 11 күмбезді жылыжайда көкөніс өсіріледі.

Оның ұлы Мұхаммед осы екеуі арасындағы бос кеңістікті толтырып, Дубайды сауда-саттықтан бөлек, адам сенгісіз туризм және жылжымайтын мүлік бизнесінің орталығына айналдырды.

Қала жағалау бойымен үздіксіз үлкейе берді. Ол Парсы шығанағына дейін жайылып, миға сыймас мөлшерде құм төселіп, қолдан жасалған аралдар пайда болды. «Дубайдың қалай өркендегеніне қарасаңыз, қаланың шөлге қарай да созылып бара жатқанын көресіз», – дейді Яссир Эльшештави. Шыққан тегі – мысырлық, өзі америкалық Яссир есімді сәулетші жиырма жыл әл-Аиндегі БАӘ университетінде дәріс оқыған. «Маған қай жағынан болсын шектеу болған жоқ. Энергия арзан, көлік те бар. Ендеше, оны неге пайдаланбасқа?».

Шейх Мұхаммедтің талабы әкесінің армандарынан да зор шықты: ол Дубайдың әлемді артта қалдырып, арабтардың орта ғасырлардағыдай новатор бола алатындарын көрсеткісі келеді. Оның осы күнге дейінгі стратегиясы – әлем назарын Дубайға аудару. Саны бірнеше мың ғана арабтың әрең күн кешіп жүргеніне көп уақыт бола қоймаса да, бұл жерде қазір 2,8 млн. адам тұрады. Олардың 90 пайыздан астамы – шетелдіктер. Ал мына ми қайнатар шөл далада олардың бабын табу оңай емес.

Бұл күндері Дубайда электр қуаты мен су мөлшері жетіп-артылады. Оның түгелге дерлігі Джебель Алидегі төрт шақырымға созылған индустриалдық зауытта өндіріледі. Мұнда Дубайдың электр қуаты және сумен қамтамасыз етуге жауапты құзыретті органы (DEWA – Dubai Electricity and Water Authority) 10 Гвт электр қуатын өндіру үшін табиғи газ жағады. Қалған жылу көзі теңіз суын тұщылау үшін қолданылады. Мұнда тәулігіне екі млрд.литр су өңдеуден өтеді. Газ құбыр арқылы Катардан (маусым айын­да БАӘ-нің бұл мемлекетпен қарым-қатынасы суыды) және танкерлермен АҚШ-тан келеді.

Күннен қуат алатын «Бурдж-әл-Араб» қонақүйі жанындағы «Джумейра» жағалауында орналасқан 6 метрлік «ақылды пальма» тек көлеңке ғана емес, Wi-Fi, телефонды қуаттау, жарық бағаны, хабарландыру тақтасы, қауіпсіздік камерасы және жедел жәрдем шақыру қызметтерін де атқарады.

Біз мұнайға бай деп білетін шағын әмірлік – Дубай өзінің тіршілік әрекетін сақтау үшін шикізат қорының импортына тәуелді. DEWA мекемесінің бір қызметкері шикізатқа тәуелді болу қандай болатынына менің көзімді жеткізу үшін бір қолымен өзін қылқындырды. Осы «қылқынудың» нығметі бар: бұл адамды ойлау­ға, қиындықтан шығуға талпындырады.

2008-09 жылдардағы жаһандық қаржы дағдарысы Дубайдың қарқынды дамуына тұсау салғандай болды. Туризм көрсеткіштері күрт төмендеп, жылжымайтын мүлік нарығы да тоқырап қалды. Дубай қарыздарынан құтылу үшін Әбу-Дабидің көмегіне жүгінуге мәжбүр еді. «Экономикалық дағдарыс, біз үшін, бәлкім, жақсы да болған шығар, әр қайғының артының қайыры бар дегендей, – дейді Хабаба әл-Мараши. Ол – Әмірліктердің экологиялық тобының қосалқы құрылтайшысы, қайта өңдеу және оқыту тобын басқарады. Дағдарыс естен тандырар құрылыстың аптығын басқандай болыпты.

Қала өзінің даму жолын қайта қарауға көшті. Бұл Шейх Мұхаммедтің өз компаниясы – «Дубайхолдингтегі» қызу талқыға түскен мәселелердің бірі. «Дубайдағы шамадан тыс жылжымайтын мүліктерді электр қуатымен қамтамасыз етудің басқа қандай жолдары бар?» – дейді энергетика жөніндегі консультант Робин Милс. Ол сол жылдары осы мекемеде қызмет еткен. Бұл уақытта «жасыл экономика» идеясы әлемде кең тарала бастаған болатын, әлемдегі алғаш көміртегіге тәуелсіз, энергияны күн қуатынан алатын Масдар қаласы жобасы Әбу-Даби құмында да қызу талқыға түсті.

Дубайдың ондаған гольф клубы бір жылда келетін 15 млн туристің назарын аударуға үміт артады. Фервей мен ойын алаңдарын жасыл күйде ұстап тұру үшін қайта өңдеуден өткен кәріз суы пайдала-нылады.

Ең маңыздысы, күннен алынатын энергия құны арзандай түсті. Өткен ақпан айында қаладан 50 шақырымдағы Мұхаммед бин Рашид әл-Мактум күн электр стансасында болғанымда DEWA мекемесі 200 МВт өндіретін күн батареясы панельдерін орнату жұмыстарын аяқтап жатты. Олар бір кВт қуат алу үшін 2,99 центтен келетін тағы 800 МВт қондырғысын орнатуға мүмкіндік беретін келісімшартқа қол қойыпты. Жоспар бойынша, 2030 жылға қарай ол стансада 5000 МВт қуат өндірілетін болады.

«Күн энергиясының потенциалы өте зор, – дейді Милс, – миллиондаған гектар жер шөлде бос жатыр, шатырларда да қанша орын бар. Электр қуатын өндіру – мен үшін шешімін тап­қан мәселе».

«Қаржылық дағдарыстан кейін Дубай электр қуаты мен суға деген сұранысты шектеуге тырысуда. Бағалар айтарлықтай өсіп (бірақ оларға әлі де субсидия бөлінеді), қуат пен судың шегі жоқтай қарайтын тұрғындар саны азайды», – дейді Саид әл-Аббар. Ол Әмірліктердің «Жасыл ғимарат» кеңесін басқарады. «Мен үлкен өзгеріске куә болып отырмын», – дейді әл-Аббар. Ол Дубайдағы алғашқы «таза нөл энергиялы» кеңсе ғимараттарының бірін жобалауға көмектесіп жүр. Бұл нысан өзі қажетті мөлшерде ғана қуат өндіреді.

Алғашқы «таза нөл энергиялы» ғимарат құрылысы қаланың оңтүстігінде басталды. Жобалаушы Фарис Саидтің айтуынша, тұрақты қала жобасының құпиясы көлік тұрағын қалқалайтын және шатырдағы күн батареясы панельдерімен, тіпті әр үйге жылы су жеткізетін бөлек-бөлек қондырғылар орнатылады. Жобада қарапайым әдіс қолданылады: 500 үй L әріпі пішінінде тар көшеде «Крик» айлағы жанындағы ескі үйлер сияқты, бір-бірін көлеңкелей, тақалып салынады.

Осы жұмыстар өз нәтижелерін бере бастады. Үкіметтің мәлімдеуінше, қала тұрғындарының жан басына шаққандағы су мен қуат пайдалану мөлшері айтарлықтай кеміген. Соған сай Дубайдың ауа тарататын көмірқышқыл газының да көлемі азайып отыр. Дәл қазір Дубайдың әрбір тұрғыны жылына орта есеппен 18 тоннадан кем көмірқышқыл газын «шығарады». Бұл Америкадағы көрсеткіштен сәл ғана жоғары. Саидтің жаяу жүргіншілер үшін қолайлы етіп жасаған жобасында тұрғындар мейрамханаға, дүкенге, мешіт пен мектепке жаяу еш қиналмастан бара алады. Бірақ Дубайдың басқа да аудандарына жету үшін әлі де болса 16-25 шақырым жолды көлікпен жүріп өтуге тура келеді. Бұл жағынан метро тиімді болғанымен, ол «тұрақты қала» ауданына бармайды.

Ұзындығы үш шақырымнан асатын су каналы Парсы шығанағы мен қаланың табиғи айлағын жалғап тұр. Бұл 1959 жылы қаланың жаңашыл әміршісі ойластырған жобаның ішіндегі маңыздысы саналады. Жоба жағалаудағы бөлшек сауда, үй салу, яхта айлақтары мен паром қызметіне арналған.

Жобалаушылар адамдардың бір жерден екінші жерге қалай баруға болатындығын ой елегінен өткізуде. Джанус Росток «Бурдж-Халиф» айналасындағы жерді қайта өзгерту жобасына жетекшілік етеді. Ол метро, «Бурдж әл-Араб» қонақүйі және Дубай Опера ғимаратының жобаларын дайындаған Atkins компаниясында аға сәулетші болып істейді. Жоба бойынша бұл алаңда адамдардың серуендеуіне арналған бір қабатты дүкендер мен мейрамханалар болады. Шейх Мұхаммедтің «Дубайхолдинг» компания­сы Mall of the Emirates ойын-сауық орталығы жанында 1,6 шақырымдық түрлі мақсаттағы нысандар жобасын жасап шықты. Ол «Джумейра Централ» деп аталатын ол жерде жүздеген шағын ғимарат салынбақ.

Дубайдың болашағы қандай болатыны туралы әмірліктіктер мен шетелдіктерден жақсы пікір естідім. «Бізде ресмилік шамалы, – дейді қала әкімшілігінің бас директоры Хусейн Лута, – мұнда жобаларға кететін уақыт күнмен есептеледі. Басқа жерде жылға созылады». Мәселе тек бюрократияның болмауында емес, саяси партияларсыз немесе еркін дауыс берусіз, әмірші рұқсат еткен жобаларға қарсы келетіндер қарасы шамалы.

Қарқынды даму жылдарында осы жүйеден Дубайдың аумағы кеңейіп, 300 жасанды аралдан құралған архипелагте (мемлекеттердің картасы тәріздес пішінде) әлі күнге дейін ешкім тұрмайды. Себебі ол жіті ойластырылмаған жобалар қатарына кіріп отыр. Бірақ осы жүйенің арқасында Дубай метросы пайда болды.

Мүмкін, үміттің ең үлкен себебі экологиялық міндеттемелердің экономикалық талаптармен бір қатарға енуі шығар. Бұл тек күн энергиясының арзан болуы ғана емес. Ростоктың айтуынша, Дубай қазір түрлену үстінде және адамдарды тарту үшін басқа қалалармен жарысып келеді. Ал оған тұрақтылық қажет. «Біз Дубайды да және ол туралы ойды да өзгерткіміз келеді», – дейді Росток.

Бірақ қала даму қарқынын баяулатуға ниетті емес. Дубай халқы 2030 жылға қарай екі есе көбейіп, бес миллионға жетпек.

Экология шолушысы Роберт Кунзиг пен фотограф Лука Локателли бұдан бұрын Германияның жаңартылмалы энергия төңкерісі мақаласын дайындаған.

Сөйтсек, ол аса қиын емес екен. Осы айда Нью Йорктегі Таймс-скверде National Geographic қоғамының жаңа сынақ алаңы «Мұхит Одиссейі» ашылады. Онда келушілер өркешті киттерді, ақ акулалар мен жанкешті айқасқан гамбольдтық кальмар жұбын бетпе-бет тамашалай алады.

Сынақ алаңы National Geographic қоғамының биохимия мен биофлуоресценцияға және адамдар сирек көретін суасты құбылыстарына маманданған зерттеуші, мұхит биологі Дэвид Грубердің соңғы ғылыми жұмыстарына негізделген.

Интерактивті көрініс шынайы өмірге қарағанда жақсырақ. Оскар сыйлығының жеңімпазы атанған топ жобалаған ультра-жоғары сапалы фотоанимация, үш өлшемді панорамалық көріністен тұрады. Ондағы интерактивтік қабырғалар мен едендер келушілерге Тынық мұхитының астында жүргендей әсер етеді.

6 қазаннан бастап құрғақ күйде суға «сүңгіп» шығуға болады.

Таймс-сквердегі National Geographic қоғамының «Қарсы алыңыз, Мұхит Одиссейіне» барыңыз. Билет NatGeoEncounter.com сайтында сатылады.

Сурет: National Geographic қоғамының «қарсы алыңыз, мұхит одиссейі» сайтынан алынды.

«Сұлтан-епе жерасты мешіт-қорымы» Түпқараған ауданы, Таушық ауылынан солтүстік-батысқа қарай 30 шақырым жердегі сайда орналасқан. Сұлтан ата мешіті дәл қазіргі уақытта діни сәулет өнері ескерткіштерінің қатарына кіріп отыр.

Сайдың жоғарғы бөлігіндегі тастақ қабаттан ойып тұрып салынған мешіт бір-біріне жалғасқан 11 бөлмеден тұрады. Бөлмелердің төбесінен жарық түсіру үшін ойықтар қалдырылған. Сол жердегі қорымда сырық ағаштары шаншылған екі дөңгелек тас қоршаудың ортасындағысы Сұлтан-епенің зираты болып табылады.

Оның есімі ел ішінде «Баһрғани» жазбасының иесі және су апатынан сақтаушы ретінде белгілі болған. Жергілікті тұрғындар су апаты кезінде және күн күркірегенде де осы адамның атын атайды.

Өлкедегі көптеген тарихи орындар 12 ғасырда өмір сүрген қазақ даласының ойшылы, ғұлама, поэзиядағы сопылық ілімнің насихатшысы Қожа Ахмет Ясауи есімімен байланысты.

Мешіт 1993 жылдан бастап мемлекеттік қорғауға алынған.

Фото: Ерболат Шадрахов

Патрисия Эдмондс

Аждаһа комодо – кесірткелердің  ішіндегі ең ірісі. Ол шамамен үш метр және 90 килограмға дейін өсе алады. Өткір тісті, бұлшықетті жыртқыш Varanus komodoensis бұғы, қабан және енеке секілді аңдармен қоректенеді.

Комодо қаншалықты сұсты көрінсе, оған төніп тұрған қауіп те соншалықты үлкен. Осы ірі кесіртке тіршілік ететін дүниедегі  жалғыз мекен – Индонезияның жеті аралы. Адамдар аждаһаның мекен ортасын өртеп, ол қорек ететін жануарларды рұқсатсыз аулауда. Тіпті қорғаудағы Комода ұлттық саябағы аумағында, ресми мәліметтер бойынша, аждаһа комодоның саны 2013 жылы 3222 болса, 2016 жылы 3013-ке түскен.

Тұқымы көбеюі үшін аналық кесел не істеуі керек? Ол ескі әдет бойынша аталықпен қосылып, жұмыртқа тастау арқылы ұрпақ өрбіте алады не жұмыртқаларын аталықпен қосылмай-ақ туа береді. Мұндай жолмен ұрпақ өрбіту процесі «партеногенез» деп аталады.

2006 жылы Англиядағы Честер хайуа­наттар бағында Флора есімді аналық кесел аталықсыз жұмырт­қалар салған. Сынама нәтижесінде, жұмыртқалардан тек оның ДНҚ-сы ғана табылған. Бұл комодо аждаһасына тән партеногенездің алғашқы дәлелі болды», – дейді Честер ха­йуа­нат­тар бағының сарапшысы Джерардо Гарсия.

Бұл қалай жүзеге асады? Адамдардағы еркек ағзада аталық та, аналық та жыныстық хромосомалар болады. Бұл құбылыс комодолардың аналықтарында кездеседі. Дәл сол сияқты Флораның ағзасында да эмбриондардың дамуына керекті генетикалық материалдар болған. «Осындай өзіндік ұрықтану нәтижесінде ұрпақ келді – бірақ бәрі – еркек. Жыныстық қатынаспен де, басқа жолмен де көбею олардың бас­ты артықшылығы», – дейді Гарсия.

Varanus komodoensis

МЕКЕНДЕУ АЙМАҒЫ: Тропикалық ормандар мен Индонезияның же­ті аралындағы жа­йы­лымдық жерлер

ҚОРҒАЛУ МӘРТЕБЕСІ: Халықаралық табиғи қорларды қорғау одағы санатында қауіп төніп тұрған түр.

БАСҚА ДЕРЕКТЕР: Бұл хайуан 3,8 млн. жыл бұрын пайда болуы мүмкін.

БҰЛ КОМОДОНЫ ХЬЮСТОН ЗООБАҒЫНДА ДЖОЭЛ САРТОР ТҮСІРГЕН.

Құм бетіне құлақ салып тыңдаса­ңыз, бiресе – адамның айқайы, бі­ре­се – әдемi әуен, енді бірде үре­й­лі гүріл естіледі. Кейде күңіренген, күр­сінген, сыңсыған құдды бір тірі ма­құлықтың әлдекiмге айбат шеккен дауы­сына ұқсайды.

Әртүрлі дыбыс құмның жоғары­да­ғы түйiршiктері төмен қарай сусып, сырғығанда оның көлеміне, сыр­ғу жылдамдығына қарай шығады. Күз-қыс айларында, яки құм өзіне ылғалды көбірек сіңіріп алған кезде және жауын-шашынды күндері дыбыс мүлде естілмейді. Ал миллиондаған жыл бұрын түзілген құмтау сан мәрте желмен сапырылса да, не себепті басқа жаққа көшіп кетпей, өз орнында қалып қоятыны таңғалдырады.

Геология ғылымының кандидаты Жамбыл Жолдыбайұлының пікірінше, Үлкен және Кіші Қалқантаулардан айна­ла соққан жел құмның басқа жаққа көшіп кетпеуінің басты себебі.

Айғайқұмға қатысты жергілікті халық арасында аңыз-әңгімелер де баршылық. Аңыздың бір нұсқасы бойынша қара ниетті бір адам құм астында қалып қойып, жаны қиналғанда осылай айғайлайды десе, екінші нұсқа оны дуаланған сұлудың жылаған дауысы деседі. Туристер мұнда, әсіресе, сәуір-қазан айларында серфингке жиі келеді.

Алматы облысында орналасқан Айғайқұмның биіктігі – 150 метр, ұзындығы 3 шақырымнан асады.

Сапар Алматы облысы әкімдігінің қолдауымен жүзеге асырылды.

Автор: Дәурен Құдайберген, фото: Ерболат Шадрахов

Астанадан небәрі 340 шақырым жерде кейінгі қола дәуіріне тән пирамида табылды. Пирамида жайлы алғаш 2014 жылы белгілі болғанымен, оны қалпына келтіру жұмыстары 2017 жылы аяқталды. Кешен ішінен шыққан пышақ, ине, сақина, ыдыс бөлшектері, керамика секілді көптеген заттар Қарағанды қаласындағы өлкетану музейіне қойылған.

Пирамиданы тапқан Е.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің археологы Игорь Кукушкиннің айтуынша, «бұл жерде ірі мемлекет қайраткері немесе ру көсемі жерленген болуы мүмкін. Ол шамамен 3000 жыл бұрын салынған».

Кешеннің айналасында көлемі шағын тағы бірнеше қорым бар. Ең қызығы ғимарат формасы Солтүстік америка үндістерінің пирамдаларына өте ұқсас. Қазақстан мен Орталық Азия аймағында пішіні дәл осындай пирамида бұрын кездеспеген.

Ғылыми ортада бұған дейін қалыптасқан пікір бойынша Беғазы-Дандыбай мәдениетінің ірі ескерткіштері (Беғазы, Айбаз-дарасы, Бұғылы, Сандыру ескерткіштері) түгел ашылды деп саналатын. Ал бұл жаңалық сол пікірді теріске шығармаса да, аталған дәуірге тән ірі кешендердің әлі де табылуы мүмкін екенін көрсетеді.

Пирамида Қарағанды облысы Шет ауданы Талды ауылының маңындағы Қаражартас деген жерде Талды өзенінің жағасында тұр.

Автор: Мақсат Ясылбайұлы

Фото: Дмитрий Ругис, Сергей Муравьев, Ерболат Шадрахов

Мақала Қарағанды облысы әкімдігінің қолдауымен әзірленді

Кэтрин Цукерман

Соңғы рет қай дәмхананың мәзірінен теңіз балдырын көрдіңіз? Жапон мейрамханасын есепке алмай-ақ қо­йыңыз. Ойыңызға еш нәрсе келмей отыр ма? Бәлкім, мұның себебі Жапониядан басқа жерде сирек кездесетін теңіз балдырының ерекше дәмі кең таралмағандығында жатқан шығар.

Олардың жиынтық атауын кейде «теңіз көкөнісі» деп те атайды. Әдетте, салқын жағалауларда кездесетін теңіз орамжапырағы тыңайт­қышсыз-ақ өседі де көмірқышқыл газымен «дем алады». Азот, фосфор секілді көмірқышқыл газы да климат өзгерісін өршітуі мүмкін. Бірақ мәселе сонда, әзірге теңіз орамжапырағының мөлшері жеткіліксіз болып тұр.

Ендеше, оны өсірумен айналысыңыз. Қазіргі уақытта бұл салада Қытай көш бастап тұр. «Олар 2015 жылы жеті миллион тоннадан астам теңіз орамжапырағын өндірді», – дейді Британдық Колумбия университетінің теңіз экологі Мұхаммед Ойынлола. Жапония мен Корея да теңіз орамжапырағын өсірумен ғасырлар бойы айналысып келеді.

«Егер бұл кәсіп кеңейетін болса, – дейді Ойынлола, – ол атмосферадағы миллиардтаған тонна көмірқышқыл газын сіңіріп алар еді». Теңіз орамжапырағының индустриясы дамуымен биотүрлілік те артады. Олар минералдар мен талшықтарға бай және гельге айналатын қасиеті бар. Оларды косметика мен дәрумендер жасауға, сондай-ақ жасанды тоғанда өсірілетін балықтар мен іріқара мал жемі ретінде пайдалануға болады.

Теңіз балдырлары жылы немесе салқын мұхит суында өседі. Теңіз орамжапырағының, Ирландия мүгінің және сүтшөптің мына қоспасы Мэн жағалауында орылған.

ФОТО: РЕБЕККА ХЕЙЛ, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ

Даниель Стоун

Әр өсімдік «дем алады». Жеміс сабағынан жұлынған соң да тыныстай береді. Бірақ бірте-бірте солып, бұзыла бастайды. Одан соң ішіне мик­роағзалар еніп, бүлінеді. Салқындату бұл процесті шегере алғанымен көпке бармайды.

Кей ғалымдар бүліну процесін тежеу арқылы банан, авокадо немесе басқаларын екі есе ұзақ мерзімге сақтауға болады деп есептейді. Калифорния штатының Санта-Барбара қаласында Apeel стартап компаниясы кейбір көпке таныс дәнді дақылдардан липидтер шығарып, оны ұнтаққа айналдыру әдісін ойлап тапты. Ұнтақты суға езіп, жеміс­тер мен көкөністерге жаққанда өнім ішіндегі ылғал сақталып, микроағзалар ене алмайтын, бірақ жеуге жарамды қорғаныш қабат пайда болады екен. Фермерлер ерітіндіні егістікте, дистрибьютерлер орамада пайдалана алады. Бұл жеміс-жидектің сөредегі «өмірін» күндерге, тіпті апталарға ұзартады. Азық-түлік өнімдері мен дәрі-дәрмектерді бақылау басқармасы бұл процесті қауіпсіз деп мақұлдап, органикалық өнімдерге пайдалануға рұқсат берді.

Бірақ Apeel компаниясының ең үлкен мақсаты – азық-түлік қалдықтарымен күресу, өнім өндіруші мен сатушы арасына киліккен делдалдардың жолын кесу. Бұл технология дәнді дақылдарды өсірілетін жерлерден бұрынғыдан да алыс аймақтарға және көбірек мөлшерде жеткізуге мүмкіндік бермек.

Шабдалы мен бананға қарағанда бүлдірген үзіп алған сәттен бастап бүліне бастайды. Ғалымдар енді оны сақтау әдісін ойлап тапты. Ол – көзге көрінбейтін, бірақ жеуге жарамды қабық.

ФОТО: APEEL SCIENCES

Жұмысшылар «Баббон Гона» көмегімен өсірілген қызанақтарды жинап жатыр. Нигерия халқының басым бөлігі 24 жасқа толмаған, бірақ орташа шаруа жасы елуден асқан. Ұйымның іргесін қалаушы Кола Маша бағдарлама аясында 2025 жылға қарай бір миллион шағын фермердің басын біріктіріп, жұмыссыз жастар санын азайтуды армандайды.

Нина Строчлик

Африканың халқы ең тығыз орналасқан елі өз-өзін асырай алмай отыр. 35 миллион га егістік жері бола тұра, Нигерия үлкен мөлшерде импорт­та­латын азық-түлікке тәуелді. Ал бұл кезде жастар арасындағы жұмыссыздық 25 пайыз деңгейінде. «Боко Харам» тәріздес экстремистік топтар өз қатарларын осы жұмыссыз жастар есебінен толықтырады.

Жастарды қолдарына қару орнына кетпен алуға шақыру осы мәселелерді шешуге ықпал ете ала ма? «Жел отты қалай маздатса, жұмыссыздық та жастарды сондай секталарға итермелейді, – дейді нигериялық кәсіпкер Кола Маша, – ашулы адамдар үшін қарулы жасақ құру неліктен оңай шаруаға айналды? Өйткені жастардың экономикалық мүмкіндіктері шектеулі».

Маша «үлкен ферма» деп аударылатын «Баббан Гона» қожалығын басқарады. Бұл – өнімдерін көбейтіп, нарықтағы шағын кәсіпкерлікті дамытуды көздейтін ұйым. «Ауыл» шаруашылығына салынатын инвестиция – шетелдік көмектің ең тиімді түрі, ал жәрдемнің басқа түрі тайталасты өршітуі мүмкін», – дейді Эдвин Прайс. Ол Техас университеті жанындағы Шиеленіс пен даму орталығының директоры.

Африка даму банкі алдағы бес жыл ішінде шамамен 30 елдің жастарына арнап ауыл шаруашылығы саласында 1,5 млн жұмыс орнын ашуды көздейді.

Фото: Джейсон Эндрю

1991 жылы АҚШ гүл сату кәсібін салықтан босату арқылы Анд елдеріндегі заңсыз есірткі өндірісінің тамырына балта шабуға тырыспақ болды. Нәтижесінде, раушан гүлдер, қалампыр, бақыт гүлі мен орхидеялар солтүстікке қарай ағылып, АҚШ-тың гүл бизнесі қарыштап алға басты.

Бірақ салық мерзімі аяқталған соң, АҚШ-та гүл бизнесі артқа кете бастады. Жазушы Дебра Принзинг негізін қалаған Slow Flowers (баяу гүлдер) және Certified American Grown (Америкада өсіріліп, сертификатталған) тәріздес ұйымдар отандық гүлді сатып алуға үндеп, нәтижесінде, жергілікті фермерлер мол мүмкіндікке ие болды.

«Тұтынушылар сатып алған гүлінің қайдан екенін сұрасын, – дейді бағбан Андреа Гагнон. Ол Виргиниядағы Гейнсвилль қаласының тумасы. – Бұл – «сэндвичіңіздегі қызанақ жергілікті ме» деп сұрағаныңыз секілді нәрсе».

Жергілікті өнім

АҚШ-тағы гүлдердің 71%-ы Колумбиядан келеді және ол басты «шетелдік әріптес» болып табылады.

Авторы: Линдси М.Робертс

ФОТО: РЕБЕККА ХЕЙЛ, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ

СУРЕТ: NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ. ДЕРЕККӨЗ: АҚШ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ БЮРОСЫ

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн не 74886 индексі бойынша Қазпошта және т.б. арқылы жазыла аласыз.

Дәрет сындыруға арналған қоғамдық қорапшалар Парижді ғасырларға созылған «сырқаттан» құтқаруы мүмкін.

Тіл үйірер тағамдары, келісті сән-салтанатымен қатар Париждің аса бір жағымсыз жағы барын білесіз бе? «Махаббат қаласы» атанған шаһар сасық иістермен (les pipis sauvages), яғни жабайы түрде дәрет сындыру проблемасымен Наполеон заманынан бері күресіп келеді. Қанша жерден тыйым салынса да көшеге, гүл тоғандары мен шам бағандарына сарылдатқан зәр ағыны толастамай келеді.

Енді не істеу керек? Бәлкім, бұл істен пайда да табуға болатын шығар? Жыл басында қала билігі «Фалтази» француздық жобалау агенттігімен бірлесіп жаңа идея ойлап тапты: кіші дәретке тым жиі «шомылатын» жерлерге қоғамдық қорапшалар, яки зәр қабылдағыштар орнату. «Уритроттоир» сасық иісті сіңіретін сабанмен немесе жоңқамен толтырылады. Құрылғы толғанда техникалық жұмысшыларға белгі береді. Сөйтіп, ол керекті жерге жеткізіліп, тыңайт­қышқа айналдырылады да ауыл шаруашылығына жіберіледі. «Бірақ тек гүл үшін ғана, – дейді жобаның телавторы Лорент Лебот, – жеміс-жидек не өсімдік үшін пайдаланылмайды».

«Фалтази» агенттігі Париждегі Gare de Lyon вокзалы мен Франция­ның басқа екі қаласында осы жобаны сынақтан өткізуде. Олар осылайша бірнеше мәселенің шешімін табудан үмітті. Бұл ер адамдар үшін тиімдірек, ал әйелдер қайтпек?

Құрылғының бағасы шамамен 5000 доллардан басталады. Оған күтім көрсету шығындарын қосыңыз. Әйтеуір, Париж көшелері зәр сасымай, жұпар аңқып тұрса болды… Кім білсін…

Авторы: Даниель Стоун, фото: Фалтази