2016 жылдан бері Үлкен тосқауыл рифінің жартысы жоғалды. Маржанның жаппай түссізденуі – жаһандық жылыну тудырып отырған ғаламдық проблема. Су температурасы қажетті деңгейден жоғары болғандықтан рифтегі түрлі-түсті балдырлар өліп, маржандар қорексіз қалды. Мұның айқын дәлелі – Үлкен тосқауыл рифі. 2016 жылы мұндағы маржандардың – 30%-ы, 2017 жылы тағы 20%-ы жағаға шығып қалған. Нәтижесі өрттен ке­­йінгі орманға ұқсайды. Рифтің жағалауындағы теңіз экожүйесінің көбі құнарсыз, жұтаң болып қалды. Оның енді қайта орнына келуі екіталай.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Фотограф Магнус Веннманның жеті жастағы ұлы iPad-тан мультфильм қарап отыр. Бұл – кей бала үшін қазіргі заманның ұйқы алдындағы рәсімі. Ол ұйқыны алып қашуы мүмкін! Жасанды жарық күндізгі биологиялық ырғақты реттеуге көмектесетін гармон – мелатонинді бөлуді тоқтатады.

Шынымен де! Ұялы телефоныңызды қоя тұрыңыз. Түнгі тыныш ұйқы қандай болатынын және мына көк сәулелердің оған қалай әсер ететінін түсіндіріп береміз.

Әр түні біз миымызды есеңгіретер метаморфоза күйін бастан кешеді екенбіз.

Сананы тұмшалай отырып, ми өзінің «мінезін» түбегейлі өзгертеді. Соның салдарынан белгілі уақытқа біз толықтай дерлік «сал» боп қаламыз. Алайда көз қабақ астынан көріп жатқандай ара-тұра «айналсоқтап» кетеді. Ал құлағымыздың титімдей бұлшықеттері, тыныштық кезінде де естіп жатқандай жыбырлайды. Кейде ұша алатын секілденеміз. Ажалмен арпалысқандай күй кешеміз. Бұл – ұйқы.

Америкалықтардың түнгі ұйқысы 7 сағатқа да жетпейді. Өткен ғасырда 2 сағатқа ұзақ еді. Жанталасқан заманда көбі ұйқыны дұшпан санайды.

Ұйқыны табыстың жауы деп қараймыз, бірақ қас жауымыз – хроникалық ұйқысыздық. Жа­понияда халықтың шамамен 40 пайызы түнде алты сағаттан кем ұйықтайды. Токиода түнгі дәмханалардың жұмыс істеуі – қалыпты нәрсе.

Шамамен б.з. 350 жыл бұрын, Аристотель «Ұйқы мен өң» атты еңбегінде «бұл неге бұлай» деген сауалдарға ой жүгіртеді. Одан кейінгі 2300 жылда бұл сұраққа ешкім жарытып жауап бере алмады. 1924 жылы неміс психиатрі Ганс Бергер электроэнцефалограф құрылғысын ойлап тапты. Ол мидағы электр белсенділігін жазып алып, ұйқыны зерттеу­­ді философиядан нақты ғылым деңгейіне жеткізді. Кейінгі он жылдықтағы сканерлеуші аппараттардың пайда болуы ми ішіне терең үңілуге мүмкіндік берді де, Аристотельдің сұрағын иландырар жауапқа жақындадық.

Париждегі филармонияда композитор Макс Ричер «Ұйқы» деп аталатын шығармаға жетекшілік етуде. Бұл шығарма тыңдарманның шаршағанын басуға арналған. Ол сегіз сағаттан астам уақытқа созылады.

Ұйқыны зерттеген сайын оның жан мен тәнімізге маңыздылығын тани түсеміз. Ұйықтау мен ояну циклі күн мен түнге, яғни ғаламшардың тіршілігіне бейімделген. 2017 жылы күнмен «синхронизацияланып» тұратын жасушаларымыздағы молекулярлық сағатты тапқан үш ғалымға медицина саласында Нобель сыйлығы берілді. Жуыр­дағы зерттеу нәтижелері көрсеткендей, осы тәуліктік биоритм бұзылған кезде адамның диабет, жүрек ауруы және деменция тәріздес ауруларға шалдығу ықтималдығы жоғарылайды екен. Десек те, өмір мен күн циклі арасындағы теңсіздік эпидемиялық сипат ала бастады. «Біз ұйқы қанбаудың теріс салдарын тудыратын жаһандық сынақтан өтіп жатқандаймыз», – дейді Гарвард медицина мектебінің Ұйқы мен таным орталығының директоры Роберт Стикголд. Бүгін америкалықтар орташа есеппен жеті сағаттан аз ұйықтайды. Бұл бір ғасыр бұрынғы ұйқы уақытынан екі сағатқа кем. Біз мына тынымсыз жап-жарық дүниеде ұйқыны өнімділік пен табыстың дұшпаны көреміз. Адамзатқа электр шамын сыйлаған Томас Эдисон: «Ұйқы Эдисон: «Ұйқы дегеніміз – бассыздық, жаман әдет», – деп айтқан. Ол түбінде біз ұйықтамау­­ды үйренеміз деп сенген.

Түтікшелер мен электродтарға жалғанған 10 жастағы Франчис Ахуа Вашингтон К.О. қаласындағы Ұлттық балалар денсаулығы орталығында түнгі ұйқы зерттеуі бойынша арнайы сынақтан өтіп жатыр.

Бүгін кеш бата ұйықтау ескінің жұрнағындай қабылданады. Әр түні ұйқыны «игнорға» жіберіп, ұйқы дәрілерімен, қою кофемен табиғат заңын айналып жүрміз. Қалыпты түнде біз ұйқының түрлі кезеңдерінен төрт-бес мәрте өтеміз, әрқайсысының нақты міндеті мен мақсаты бар.

1-2 КЕЗЕҢДЕР

Ұйқыға кеткенде миымыз белсенділігін сақтап, өзінің өңдеуші қызметіне көшеді, яғни ол естелік сәттердің қайсысын сақтап, қайсысын өшіру туралы шешім қабылдайды.

Бастапқы трансформация тез өтеді. Егер тәуліктік биоритміміз күндізгі жарық пен қараңғылық ағынымен байланысқан болса және миымыздың негізіндегі эпифиз түнгі уақыт екендігін білдіріп, мелатонин бөліп жатса және басқа жүйелер тізбегі үндесе әрекет етсе, нейрондарымыз бір ырғаққа көшеді.

Уашингтондағы Балалар ұйқысы клиникасында сегіз жастағы Майкл Босак қорылдауды болдырмауға көмектесетін сынақтан өтуде (бұл фото оның мазасын алмау үшін қараңғылықта инфрақызыл камераның көмегімен түсірілді). Баланың дамуы үшін ұйқы аса маңызды; сол кезде ғана өсу гармоны мен инфекцияларға қарсы күресетін протеин бөлінеді. Балалардың аз ұйықтауы диабет, шамадан тыс салмақ пен үйрену қабілетінің төмендеуіне әкеледі.

86 миллиардтай нейрон – бұл мидың жаһандық торын құрайтын, өзара электрлік және химиялық сигналдармен байланысатын жасушалар. Біздің ояу кезімізде нейрондар жасушалық «найзағай дауылын» жасайды. Ал демалғанда тегістей және ырғақпен атқылап, электроэнцефалограм немесе ЭЭГ құрылғысында байқалғанындай, мидың ішіне қарай ойысады. Сонымен бірге біздің сенсорлық рецепторларымыз бәсеңдеп, ұйқыға кетеміз.

Ғалымдар мұны 1-кезең деп атайды. Бұл – ұйқы циклінің «таяз» тұсы. Ол, бәлкім, бес минутқа созылатын болар. Одан соң мидың терең түбінен мидың сыртқы қабатын қаптап тұратын, сөйлеу мен сана қабілетіне «жауапты» қатпарлы сұр заттек – ми қабығын атқылайтын электр ұшқындарының сериясы келеді. «Ұршықтар» деп аталатын осы жарты секундтық атқылаулар ұйқының 2-кезеңі басталғанын көрсетеді.

Ұйқы кезінде жаңа естелік сәттер құрастырылады. Мида не болады? Цукуба университетінде Такеши Сакурай осы мәселені оптогенетика көмегімен зерттеуде. Лазер тышқандардың жекелеген ми жасушаларын іске қосады не өшіреді. Бұл кеміргіштер осы операция үшін арнайы өсіріліп, сыналып жатыр.

Біз ұйықтап жатқан кезде ми белсенділігі төмендемейді, ол тек басқа күйге енеді. Теория жүзінде «ұршықтар» жуыр­­да қабылдаған ақпаратты сақтайтындай және бәлкім, оны ұзақмерзімдік жадыдағы бекітілген ақпаратпен байланыстыру үшін ми қабығын қоздырады. Ұйқы зертханаларында адамдарға белгілі бір жаңа тапсырмалар берілген кезде олардың «ұршықтық» жиілігі артқан. «Ұршық» көп болған сайын, олар келесі күні бұл тапсыр­маны жақсырақ орындай түскені байқалады.

Ояу кездегі ми сыртқы стимулдарды жинауға оңтайландырылған күйде болса, ұйқы кезіндегі ми осы ақпаратты топтастырумен айналысады. Біз жай ғана ойларды механикалық түрде «құжаттап» қоймаймыз – ұйқы кезінде ми қай естеліктерді сақтап, қайсыларын өшіру ісін басқарады.

Ұйқы жадымызды қатты күшейтетіні соншалық, мәселен, титықтатқан жорықтан қайтқан әскерлер қатты ұйқыға кеткенде мұның әсерін сезеді.

Теңіз әскери күшінің офицерлерін жетілдіру мектебіндегі ғылыми сынақ. Ұйықтап тұрғаннан кейін сарбаз жарық шағылдыратын көзілдірік киіп жүреді. Құрылғы оның биологиялық сағатын күн циклі бойынша емес, жұмыс ауысымына қарай синхрондамақ.

Мұндай таңдау міндетті түрде қисынды бола бермейді. Ұйқы жадымызды қатты күшейтеді. Ол ұйқымыздың жартысындай болатын 2-кезеңінде ғана емес, жалпы түні бойына созылады. Бірақ, мәселен, титықтатқан жорықтан зорығып қайтқан әскерилер бірден төсекке құлағандағы жағдай басқаша. Нейроғалым Гина Поудің айтуынша, психологиялық зақым алғаннан кейін жүйке бірден тозып кетпеуі үшін әскерилер алты-сегіз сағат ояу болуы керек. Зерттеу нәтижелері ауыр сынақтан соң ми сабырға келіп, ақыли шешімін тапқанға дейін ұйықтау қауіпті екенін көрсетеді.

«Ұршықтар» біршама уақыт әр бірнеше секунд сайын келуі мүмкін, осы атқылаулар бәсеңдеген тұста жүрек қағысы саябырсиды. Дене температурасы түседі. Біз 3 және 4-кезеңдерге шомамыз, бұл – ұйқының ең терең тұстары.

Ұйқышыл болуымызға не себеп? Мына герметикалық камера ғалымдарға сынаққа қатысқан кісінің оттегі пайдалану мен оның зат алмасу интенсивтілігін қадағалауға мүмкіндік береді. Сынақ табиғи жарықтың мөлшері мен түсі қалай әсер ететінін анықтамақ. Ұйқы шақыратын ыңғайлы шарттарды анықтау ұйқысыздықты емдеу­дің алғашқы қадамы болмақ.

3-4 КЕЗЕҢДЕР

Тәнімізге ас қалай қажет болса, ұйқы соншалық маңызды, терең комадағыдай ұйқы, бұл – физиологиялық шаруашылық уақыты, түс көру уақыты емес.

Кез келген тіршілік иесі ұйықтайды. Үш саусақты жалқау аң күніне 10 сағат ұйықтай алады. Ал қысқақұлақ жарқанаттардың 20 сағат мүлгіп отыратындығы айтылады. Жирафтардың ұйқысы бес сағатқа жетпейді. Дельфиндерде мидың бір жартысы ұйқыға кеткен кезде, екіншісі – ояу болады, бұл олардың тоқтаусыз жүзуіне мүмкіндік береді. Үлкен ескекаяқтылар – жүзіп, кейбір құстар ұшқан күйі ұйықтай береді.

Ұйқы – миы жоқ жаратылыстарда да бар құбылыс. Медузалар ұйықтайды: олардың денесінің лүпілді әрекеті баяулайды. Планк­тондар мен ашытқы тәріздес бір жасушалы организмдер де белсенділік пен тынығудың анық циклін көрсетеді. Бұл ұйқының ежелден бар нәрсе екенін білдіреді.

«Ояу жүру алапат күш-назарды талап етеді, – дейді нейрология профессоры Томан Скаммелл, – тіршілік үшін басқаларынан озуың керек, ал озу үшін ми жасушаларын тынықтырып отыру қажет».

Адамдарда бұл терең ұйқыға шомғанда, яғни ұйқы фазасының 3-4 кезеңдерінде орын алады. 3-кезеңдегі дельта–толқындар уақыттың жартысынан аз; 4 – кезеңде жартысынан көбірек уақытқа созылады. Терең ұйқы кезінде жасушаларымыз өте көп өсу гармондарын бөледі, олар тіршілік ету барысында сүйектер мен бұлшықеттер үшін қажет. Иммундік жүйенің саулығы, дене температурасы және қан қысымы қалыпты болуы үшін де ұйқының ролі зор екендігіне басқа да дәлелдер бар. «Ұйқы жетіспеген кезде біз көңіл күйімізді дұрыс бақылай алмаймыз, жарақатымыз сауықпайды. Жануарлар аштықтан бұрын ұйқысыздықтан өледі», – дейді Бостон қаласы Бригам әйелдер ауруханасының қызметкері Стивен Локли.

Ұйқыға қарсы соғыс қараңғылықты жоюмен бірге басталды. Токио тәріздес мегаполистер қазір LED шамдардың көмегімен жарыққа жиі «шомылады». Олар электр қуатын үнемдегеннен көк жарықты көп шығарады, ал ол – ұйқының қас дұшпаны.

Ұйқының қануы деменцияның даму ықтималдығын да азайтады. Майкен Недергаардтың тышқандарға жасаған зерттеуі біздің нейрондарымыз күндіз тығыз орналасып, түнде кейбір ми жасушалары араларындағы кеңістік ұлғайып, 60 пайыз босап кетеді дегенді алға тартады. Бұл жасушалардың метаболикалық қалдықтарының, яғни нейрондар арасындағы байланысқа кедергі келтіретін және Альцгеймер кеселімен тығыз байланысты бета-амилоид деп аталатын заттектің пайда болуына оңтайлы жағдай тудырады. Тек ұйқы кезінде ғана жұлын сұйықтығы бета-амилоидтарды жуып, ағызып жібереді.

Осы «жөндеу жұмыстары» болып жатқан кезде бұлшықеттер толықтай тынығады. Ақыл-ой белсенділігі ең төмен деңгейге түседі: 4-кезең толқындары комадағы науқастардың миындағы толқындарға ұқсайды. Әдетте, біз 4-кезеңде түс көрмейміз, тіпті ауруды да сезінбеуіміз мүмкін.

«Әңгіме ми деактивациясының деңгейі туралы, ол, шынымен, айтарлықтай интенсивті, – дейді Пенсильвания университетінің Мінез-құлықтық ұйқы медицинасы бағдарламасының директоры Майкл Перлис, – 4-кезеңдегі ұйқы комадан не ми өлімінен қатты қашық емес».

Біз 4-кезеңде ары кеткенде 30 минуттай ғана боламыз. Көбіне біз 3, 2 және 1-кезеңдерден өтіп барып оянамыз.

Өздері байқамаса да, ұйқысы сау адамдардың өзі түнде бірнеше рет оянады. Бірақ бұл сәтте ми кезеңдерді қайталағанша, өзін жаңа нәрсеге бұрады.

Америкада 80 миллионнан астам адам хроникалық ұйқы бұзылуына шалдыққан, яғни олар қалыпты жеті сағаттан кем ұйықтайды. Шаршау салдарынан жыл сайын жол-көлік оқиғалары болады, көптеген медициналық қателіктің де себебі – сол.

Сөз жоқ, ұйқысыздық – ең көп таралған проблемалардың бірі, сол себепті де АҚШ-та ересектердің 4 пайызы кез келген айда ұйқы дәрісін ішеді. Олардың, әдетте, ұйқыға кетуі қиын, түн ішінде оянып кетеді. Егер ұйқы баршаға тән табиғи құбылыс болса, неліктен адамдар оған жете алмайды?

Айталық, емтихан алдындағы қобалжу, қаржылық жағдайды уайымдау неге ұйқыдан бездіреді? Оятқыш сағат пен кесімді жұмыс кестесін әкелген индустриалдық революцияға дейін бір күнгі ұйқысыздыққа келесі күнгі ұйқымен жауап беретін едік. Қазір олай емес.

Жеткілікті ұйықтамаған кезде «өртене» бастайтын мидың бірінші сегменті – мидың алдыңғы қабаты. Бұл – шешім қабылдау және проблема шешуге жауапты аймақ. Жеткілікті ұйықтамаған адамдар күйгелек, қырсық әрі есепсіз күйге енеді. «Ұйқы қашу салдарынан әрбір когнитивтік функция белгілі бір деңгейде әсерге ұшырайтынға ұқсайды», – дейді Висконсин ұйқы және сана институтының нейроғалымы Чиара Сирелли.

Жүйелі түрде түнде алты сағаттан аз ұйықтайтын кез келген адам үшін күйзеліс, психоз және инсультке шалдығу қатері өте жоғары. Ұйқысыздық артық салмақпен де тікелей байланысты: ұйқы жетіспейінше асқазан мен басқа да органдар аштық гармоны болып табылатын грилинді шамадан тыс бөледі.

Күндіз мызғып алу мәселені шешпейді, дәрі-дәрмектер де көмектеспейді. «Ұйқы монолиттік дүние емес», – дейді Джеффри Элленбоген. Джеффри – ұйқы зерттеуші ғалым әрі «Толыққанды ұйқы» жобасының жетекшісі. Жоба компанияларға жақсы тынығу арқылы жұмыс өнімділігін арттыру жөнінде ақыл-кеңес береді. «Бұл марафон емес, онсайысқа көбірек ұқсайды. Ол әртүрлі мың нәрседен тұрады. Дәрінің көмегімен ұйқы шақыру адамды тәп-тәуір арбайды, бірақ жасанды жолмен ағзаны манипуляциялайтындай оның қыр-сырын әлі жеткілікті ашқан жоқпыз».

Элленбоген «қысқа жол» әдісін қолдамайды, әсіресе ол «ұйқысыз да өмір сүруге болады» деген ұғымға қарсы. Идея супер: ұйқының қажетсіз бөліктерін кесіп алсақ, өмірімізге тағы бірнеше он жыл қосылар ма еді. Ұйқы туралы ғылымның бастапқы уақыттарында кейбіреулер түннің екінші жартысын тынығудың күйзелістік бөлігі деп есептейтін. Баз біреулер ол мүлде керек емес деп те пайымдады.

ТҮСІНІКСІЗ ТЕЗ ҰЙҚЫ

Психоздың өршіген жағдайында біз түс көреміз, ұшамыз және құлаймыз – ол есімізде қалсын-қалмасын. Сондай-ақ көңіл күйімізді де ретке келтіріп, естелік сәттерімізді жинастырамыз.

Бірақ ол уақыт, – ұйқының мүлде бөлек, бірақ аса маңызды түрі, іс жүзінде сана-сезімнің бірақ аса маңызды түрі, іс жүзінде сана-сезімнің мүлде басқа типі болып шықты.

1953 жылы Еугин Азерински мен Натаниель Клейтман парадокс, яки тез ұйқы (көз жылдам қозғалатын ұйқы фазасы – Rapid Eye Movement) болатынын анықтады. Оның алдында ЭЭГ жазылымдарындағы мардымсыз көрсеткіштерге байланысты бұл кезеңнің маңызы аса жоқ деп пайымдалып келген болатын. Алайда көздің өзіндік қимыл-қозғалысы және әрқашан осы процеспен бірге байқалатын жыныстық органдардың қозуы тіркелуімен барлық жарқын түс осы кезеңде көрінетіні түсінікті болды, ұйқы ғылымы төңкеріске ұшырады.

Жүйелі түрде түнде алты сағаттан аз ұйықтайтын кез келген адам үшін күйзеліс, психоз, инсульт пен артық салмақ дертіне шалдығу қатері өте жоғары. Ұйқысыздық сіздің денеңізге тұтастай кері әсер етеді.

Швецияда отбасылары депортацияға ұшыраған жүздеген босқын бала «шеттетілу синдромына» шалдыққан. Бұл – баланы әлемнен алшақтатып, тіпті ауыр­татын нәрселерге еш реакция бергізбейтін әрі асқорыту жүйесін бұзатын, кейде жылдар бойына созылатын кесел.

Жалпы, толыққанды ұйқы 5-20 минуттық қатты ұйқымен басталады. Әрбір ке­­йінгі циклда қатты немесе тез ұйқы уақыты шамамен екі есе созылады. Жалпы, тез ұйқы ересектерде тұтас тынығу уақытының бестен бірін алады. Ұйқыны зерттейтін ғалымдар көз жылдам қозғалмайтын ұйқы фазасының (NREM – Non-rapid Eye Movement) және тез ұйқы фазасының спецификалық бірізділігі әлдеқандай жолмен біздің физикалық және рухани қалпымызға келуімізді оңтайландырады деген тұжырым ұсынады. Жасушалық деңгейде тез ұйқы кезінде протеин синтезі шарықтау шегіне жетеді, бұл ағзаның дұрыс жұмыс атқаруын қамтамасыз етеді. Тез ұйқы, сондай-ақ көңіл күйді жақсы ұстауда және естелік сәттерді біріктіруде маңызды.

Тез ұйқы фазасын бастан кешкен сайын біз тура мағынасында естен танамыз. Анықтамасы бойынша, психоз – галлюцинациялар және елестермен сипатталатын жағдай. Кейбір ұйқыны зерттейтін ғалымдардың айтуынша, түс көру – психикалық жағдай, біз жоқ болса да көргенімізге толықтай сенеміз, түсіміздегі уақыт, орын және адамдар біздің ырқымызсыз алмасып, ғайып бола алатынына көнеміз.

Ежелгі гректерден бастап Зигмунд Фрейдке және көше торуылдаған балгерлерге дейін түс көру сиқыр мен тылсым дүние көзі боп келді. Бүгін көптеген ұйқы сарапшысы түсіміздегі спецификалық суреттер мен оқиғаларға қызықпайды. Олар эмоционалдық резонансқа толы болғанның өзінде түстер назар аударудан тыс қалған деп сенеді. Тек оянғаннан кейін ғана санасы оралған ми мағына іздеп бей-берекет үзінділерді жинай бастайды. Кей сарапшылар бұған мүлде кереғар пікір айтады.

Иракта екі рет соғыс­та болған ардагер жауынгер Майк Моррис терапиялық ит Оливпен бірге ұйықтау кезінде ЭЭГ шапкасын киеді. Зерттеуде жолдастық сезім мен ұйықтайтын адамға естілетін дыбыстардың науқастан айығуға қалай әсер ететіндігі талданады.

Түс көру кезіндегі әрекет ЭЭГ құрылғысына дұрыс «ілінбейтіндей» мидың терең түкпірінде орын алады, бірақ технология дамуымен біз физикалық және химиялық түрде не болып жатқаны туралы ой қорыттық. Түс көру NREM фазасында да болады, әсіресе 2-кезеңде, бірақ олар көбірек кіріспеге ұқсайды делінеді.

Түс көру, пайымдаулар бойынша, тез ұйқы фазасының түгелінде дерлік орын алады, әдетте бұл түнде екі сағатқа созылады, алайда өскен сайын бұл уақыт қысқара береді. Жаңа туған нәрес­телер тәулігіне 17 сағат ұйықтайды және оның жартысын тез ұйқы фазасына ұқсас белсенді ұйқы кезеңі құрайды. Іштегі нәресте ана құрсағында бір айға жуық уақыт тез ұйқы фазасына ұқсас күйде болатыны байқалады. Осы тез ұйқы фазасындағы уақыттың барлығы теория бойынша мидың бағдарламалық жү­­йесін толықтай іске қосар алдындағы сынаққа ұқсайды. Бұл процесс теленсефализация, яки функциялар кортикилизациясы деп аталады.

Тез ұйқы фазасы кезінде дене термореттеу жүргізбейді, ішкі температурамыз ең төменгі бапталған деңгейінде қалады. Ұйқының басқа кезеңдерімен салыстырғанда жүрек қағысы артып, тыныс алу қалыптан тыс өзгереді. Бұлшықеттер – көз, құлақ, жүрек және диафрамма сияқты түрлерін есепке алмағанда, қозғалыссыз күйге енеді.

Тез ұйқы фазасында мидың басқару міндеті логикалық орталықтардан импульстік басқару зоналарына беріледі. Екі спецификалық химикат – серотонин және норэпинефриннің бөлінуі толықтай тоқтатылады. Бұл екеуі де маңызды нейротрансмиттер болып табылады. Олар ми жасушаларының өзара байланысуларына қатысады және олар болмайынша біздің үйрену және есте сақтау қабілетімізге қатты нұқсан келтіріледі – біз сана-сезімнің химиялық өзгерген кү­­йіне енеміз. Алайда бұл – комаға ұқсас жағдай, яғни 4-кезеңдегідей. Тез ұйқы фазасы кезіндегі ми толықтай жұмыс күйінде болып, ояу кездегідей қуат жұмсайды.

Тез ұйқы фазасын лимбикалық жүйе басқарады. Бұл – біздің кейбір ең жабайы және негізгі инстинктеріміз пайда болатын мидың тереңіндегі аймақ. Лимбикалық жүйе­ – жыныс­тық қалаудың, агрессияның және қорқыныш сезімдерінің «үйі», алайда ол бізге қуаныш пен шаттықты, махаббатты да сездіреді.

Ми бағанасынан төмендегі «көпірше» деп аталатын кішкентай дөңес тез ұйқы фазасы кезінде мол қуат алады. Осы көпіршеден келетін электр пульстері көз-құлақ бұлшықеттерін басқаратын ми бөлігін нысанаға алады. Әдетте, көз қабағы жабық болады, бірақ көздеріміз бір жақтан екінші жаққа қозғалумен болады, ол түстің интенсивтілігіне байланыс­ты болуы мүмкін. Біздің ішкі құлағымыз да түс көру кезінде жұмысын тоқтатпайды.

Қимыл-қозғалысқа жауапты ми бөліктері де осындай, сондықтан түсімізде ұшқанды не құлағанды жиі сезінеміз. Сондай-ақ егер туғаннан соқыр болмасақ, түсіміз түрлі-түсті болады. Адам әр түс көрген жолы оның мазмұны жыныстық қатынасқа қатыс­ты болмаса да, ерлердің жыныс мүшесі қатайып, әйелдердің қынаптағы қан тамырлары толады және түс көру кезінде қаншалықты қисынсыз болса да, басымыздың ішіне теңдессіз виртуалдық шынайылық машинасы орнығып алады.

Түс көру кезінде іс жүзінде ми қозғалыс тудыруға тырысады, бірақ ми бағанасындағы жүйе мотонейрон қақпасын толықтай жауып тастайды. Ұйқы аномалдығы да болады, ол «тез ұйқы әдетінің ауытқушылығы» деп аталады, яғни мотонейрон қақпасы толық жабылмай, салдарынан көзіміз жабық кү­­йінде және ұйықтап жатсақ та түсіміздегі қимылдар өңімізге шығып кетеді. Осының кесірінен ұйықтап жатқан адам тұрып кетеді.

Жапондық «инэмури» – мызғып алудың айқын түрі. Бұл дегеніңіз, кез келген жерде отырып-ақ ұйықтай беру деген сөз. «Сіз төсегіңізде ұйықтап жатпағандықтан, әдептен ауытқымау үшін өзіңізді жағдайға сай ұстауыңыз қажет, – дейді Англиядағы Кэмбридж университетінің жапониятанушы маманы Бригит Стигер, – мәселен, жиналыста тыңдап отыр­ғандай сыңай танытасыз». «Егер сіз сандалып жүрмеген болсаңыз, – деп қосады Стигер, – кішкене «инэмури» етіп алу, тіпті сіздің бизнес ортадағы беделіңізді көтеруі мүмкін, бұл сіздің тынымсыз еңбектеніп жүргеніңізді көрсетеді.

Тез ұйқы фазасының соңында – 4-кезең соңындағыдай, әдетте, адам шамалы оянып кетеді. Егер оятқыш сағатсыз, табиғи күйде жатсақ, түндегі соңғы көрген түс ұйқымыз­­ды қорытындылайды. Ұйқыға кеткен уақыт оянудың оңтайлы уақытын анықтаса да, күн жарығы дереу ояту дабылын бере бастайды. Жарық сәулелері қабағымызға түсіп, көз торын «сипағанда» мидың супрахиазмалдық ядро деп аталатын түпкі аймағына сигнал кетеді. Осы кезде көбімізде көріп жатқан соңғы түсіміз ғайып болып, көзімізді ашамыз да шын өмірге қайта қосыламыз, әлде басқаша ма? Бәлкім, тез ұйқы фазасының ең атап өтер тұсы, осы уақытта мидың сенсорлық импульстер ағынына тәуелсіз жұмыс істеуі шығар. Құпия студияға жайғасқан суретшідей біздің санамыз тыйымсыз тәжірибе жүргізетінге ұқсайды.

Ояу кезімізде мидың жұмысы жетіп– артылады: басқаруды күтетін бұлшықеттер, сауда-саттық, хабарлама жазу, әңгімелесу бірақ ұйқыға кетіп, бірінші тез ұйқы фазасына кіріскен кезде ғаламдағы ең күрделі де аса озық «инструмент» өз қалағандарын жасау еркіне ие болады. Ол өз-өзін іске қосады. Армандайды. Бұл уақытты мидың ойнау уақыты десе болады. Осы уақытта біз, шынымен, «тірілеміз». «Тез ұйқы фазасы бізді шынайы адам ететін нәрсе деуге болады», – дейді Майкл Перлис.

Қорыта келгенде, мүмкін Аристотельден бастап бәріміз ұйқы жайын дұрыс түсіне алмай жүрген шығармыз? Ең үлкен сұрақ неліктен ұйықтайтындығымызда емес, неге ұйықтай алмайтындығмызда болса керек. Қалай десек те, өзіміздің де, ұрпағымыздың да деніміз сау болсын десек, ұйықтайтын уақытқа ерекше мән бергеніміз жөн. Осыны естен шығармайық.

Автор: Майкл Финкел, фото: Магнус Веннман

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Lasius niger патшайым жанындағы екі жұмысшы құмырсқаның өсуін тежей алады.

Әсіресе патшайым құмырсқа болсаң. Жұбын жиі ауыстыратын олар иммундық жүйесін жыныстық қатынасқа түсу арқылы күшейтіп отырады.

Бактерия немесе вирустың аздаған дозасын жұқтырып алған ағза келешекте дәл сол патогенді ағзаға төтеп бере алуы керек. Мұны «иммундық жады» деп атайды. Омыртқасыздардың иммундық жадысын зерттеу үшін швейцариялық ғалымдар панамалық әріптестерімен бірігіп екі жәндіктің түрін таңдаған: 20 жылдан астам уақыт өмір сүретін Lasius niger (төменде) және Formica selysi патшайым құмырсқалары. Әр топтың патшайымдары екі топқа жіктелген: жас әрі пәк «ханшайымдар» және аталықпен жұптасып, «шәуетін қалтасында» сақтап, осы «қордан» көзі тірісінде он миллиондаған жұмыртқа басып шығаратын патшайымдар.

Ғалымдар жәндіктерді бір аптаның ішінде жойып жібере алатын саңырауқұлақтарды өсіріп шығарды. Олар, алдымен, аз дозасын әр патшайым құмырсқаға беріп көрді, ал бір аптадан соң күшті дозасын берді. Ғалымдар аман қалғандарға қарап, иммундық жады процесінен иммунитетін күшейткен жалғыз L.niger тобындағы жұптасқан патшайымдар екенін анықтады. Қос топта да пәк ханшайымдарға қарағанда жұптасқандары саңырауқұлақ уына төтеп бере алған.

Зерттеу патшайымның аталықтармен жұптасуы оның «иммундық жүйесін күшейткенін көрсеткен».

ТАРАЛУ АЙМАҒЫ

Қара бақша құмырсқасы (Lasius niger) Еуропа, солтүстік Америка мен Азияны мекендейді. Олардың илеулерін кез келген жерден кездестіруге болады.

БАСҚА ДЕРЕКТЕР

Қара бақша құмырсқалары азық іздеп сарсылмайды, өз азықтарын өздері өсіретіндігімен ерекшеленеді. Олар көбіне құмырсқалар тұтынатын «шіре бал» деп аталатын затты бөлетін бітелерге жақын жерлерді мекендейді. Құмырсқалар бітелерді «антенналарының» көмегімен құлатады да, балды «сауып алады».

Авторы: Патрисия Эдмондс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Пикассоның шабытына бой бермеген тақырып пен дүние кем: картина, мүсін, акварель бояумен салынған сурет, керамикалық һәм ойма бұйымдар. «90 жасында автопортретін салған Пикассо өз еңбектерінде құпия жоқ екенін айтқан», – дейді суретшінің немересі Диана Видмайер-Пикассо.

Оның дарындылықтан пірлікке дейінгі өмір жолы шеберлік тереңдігі мен сол шеберлік артындағы тылсым әсемдікті паш етеді.

«Christie» фирмасының Нью Йорк қаласында ұйымдастырған шарасы. заманауи көркемөнер аукционы алдындағы таңғы мезгіл болатын. Кенеттен ғажап туынды пайда бола кетті

Рокфеллер орталығындағы аукцион үйінің кіреберісінен қазір ғана өткен Пабло Пикассоның жарқын геометриялық портрет туындысы «Femme Accroupie (Жаклин)» екі қара киімді қызметкердің қолында дәлізбен төмен кетіп барады.

Мадрид қаласындағы Ханшайым София музейінде мектеп оқушылары Пикассоның «Герника» деп аталатын әйгілі туындысын тамашалауда. Жалпы, зорлық-зомбылықты тақырып етіп алған суретте 1937 ж. Баск қаласын бомбылаудан кейінгі қырғын мен азап бейнеленген.

1954 жылдың қазан айында Францияның оңтүстігінде «дүниеге келген» кенеп туындыда Пикассоның көңілдесі болған және кейіннен жұбайына айналған 27 жастағы Жаклин Рок бейнеленген. Сол уақытта 72 жастағы суретші «Femme Accroupie» деп аталған осы туындысын бір күнде салып біткен. Портреттен бояудың қылқаламмен ұрылып жағылғанын, қалың пигментті, асау пішіндерді, симметриясыз көздер мен кері айналдыра салынған мұрынды байқайсыз. Алтын сәулелер Жаклиннің денесін орап алған.

Сол кеште аукционшы Адрин Мейер сатылымды 12 миллион АҚШ долларынан бастады, артынша баға қарқынмен көтеріліп, телефон арқылы шыққан анонимді клиенттері атынан бәйгеге түскен екі «Кристиз» өкілі сауданы қыздыра түсті. Денесін тік ұстап, басын алға шығарып, жемтігіне қадалған ягуардай аңдып тұрған Мейер біреуі жеңілгенге дейін осы жұпқа кезек қараумен әлек. Ақыры ол балғасын тарс ұрды. Енді ол жеңіс бағасын жариялайды: 32,5 миллион АҚШ доллары.

Қанша қайран қалсаңыз да, бұл таңданарлық нәрсе емес. Дүниеден озғанына шамамен жарты ғасыр өтсе де Пикассо адамдарды арбауын, шатастыруын, еліктіруін және арандатуын жалғастыруда. Суретші болып қалыптасқан ерте кезеңнен бері Пикассо адам жүзін бөлшектей салып және шындықты қабылдауымызды «қисайта» отырып, әлем туралы ең бастапқы түсінігімізді барынша өзгертті. Ол аласұра тер төккен, стилін де тез темппен түрлендірген: көк және алқызыл түстер, Африка кезеңдері, кубизм, сюрреализм. Оның қолынан мыңдаған мүсін, кескін, ойма мыс плиткалар, керамикалық бұйымдар мен суреттер шыққан. Альберт Эйнштейн ғарыштағы гравитациялық дірілдерді болжағанындай, Пикассо да өзіміз тіршілік ететін дүниенің толқындарын бізден бұрын көре білген.

Пикассоның өнері жеке өмірі мен қарым-қатынастарымен етене. Оған балалары мен жұбайлары, сондай-ақ сүйіктілері шабыт берген. Нью Йорк қаласындағы «Christie» аукцион үйінің қызметкерлері Femme Accroupie (Jacqueline) туындысын галереяға алып барады.

Женева қаласындағы үйінің төргі бөлмесінде сарғылт-жасыл диванда отырған Пикассоның ұлы Клод әкесінен қалған еңбектің ықпалы туралы ой қозғайды. «Ол біз бой үйреткен барлық нәрсенің тас-талқанын шығарды, – дейді ол, – бәріне жаңа көзқарас қалыптастырды».

Адам баласы сәбиден данышпанға қалай айналады? Бір ғана жан қалайша бәріміздің ойлау жүйемізді қайта пішіндей алады?  Пикассо ұқыпсыздың бірі болатын. Ол цирктегі өмірді және бұқалар төбелесіндегі өлімді ұнататын. Ол бір уақытта әрі абыр-сабыр, әрі салмақты, әрі сүйкімді, әрі қыршаңқы бола алатын. Бірақ зеректігімен көзге түскен, бала кезінен мушкетер мен мотадорлардың суретін салумен өткізген өмірінің соңғы жылдарына дейін Пикассо көркемөнер құдіретіне жаратылған адамдай көрінетін, оның данышпандыққа бет алған өмір жолы кенепке сіңген бояудай қанық болатын. Бүкіл қажетті нәрселер де болды бұл кісіде: шығармашылық құштарлығын қайраған отбасы, зияткерлік қызыққұмарлық пен даналық дәнегі, оған шабыт берген бір топ жора-жолдастары мен гүл жайнаған сәтті заманы. Сол дәуірде ғылымдағы, әдебиеттегі және музыка әлеміндегі жаңалықтар оның еңбегін қуаттандырып, бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы атақ-даңқын асқақтатты. Пикассо 91 жыл ғұмыр кешті. Оның өмірі тамаша әрі ұзақ болды.

Пабло Пикассо 1881 жылы 25 қазанда Испанияның Малага қаласында дүниеге келді. Сәби кезінде летаргиямен ауырған Пикассоның болашағы күмән тудыратын. Өзінің айтуынша, көкесі Сальвадордың шылымынан шыққан түтін оған шабыт беріпті-мыс. Суретшінің балалық шағы жарқын сәттері өткен, бүгінде күн шуағын шашқан Жерорта теңізі маңындағы өміршең қаламен байланысты. Сантьяго шіркеуіндегі хордың орындауында Manof La Mancha мюзиклінің «Орындалмайтын арман» әні шырқалуда. Бала Пикассо осы шіркеуде қасиетті сумен шоқындырылған. Plazadela Merced алаңындағы кафелерде турист қаптап жүр. Көңілдері қаласа, олар 12 еуроға Пикассо гамбургеріне тапсырыс бере алады. Осы алаңда бала Пикассо үйінің сыртындағы шаңға алғашқы суреттерін салған. Көгершіндер тастарға кеп қонады; Альборан теңізінің толқындары жағаға ұрады; Жас Пикассоға шылым шегу мен фламенко биін үйреткендерге ұқсайтын сығандар Малаганың көшелерін бойлай кетіп барады.

Малага қаласындағы Plaza de Toros de la Malagueta алаңы. Пикассоның корридаға деген құмарлығы бала кезінен бастау алады. Пикадор мен бұқа, жартылай адам, жартылай бұқа – минотавр образы оның туындыларына жиі арқау болған.

Малагадағы Пикассо музейінің ауласында қызыл стақаннан шайын сораптай іше отырып, суретшінің немересі Бернард Руис-Пикассо ертерек уақытта заманның  атасының өнеріне қандай ықпал келтіргенін әңгімелейді. «Мұндағы әр жер тарих пен сезімге толы», – дейді ол. Пикассо тұрған жер – өркениеттер қақтығысының ошағы болып табылады. Финикия, рим, еврей, мавритания, христиандар мен испандықтар ізі анық байқалады. Ауа жұпар иіске толды. Осы маңдағы апельсин ағашын көрсетіп, Пикассо осы жемістердің түсінен, Испанияның палисандр ағаштарында бүршік жарған күлгін гүлдерге, музейден бірнеше қадам орналасқан Гибралфаро төбесіндегі Малаганың ХІ ғасырдан қалған «Альказаба» қорғанының сарғылт және ақ тастарына қарап шабыт алғанын айтады.

«Осы барлық сезімді, бейнені, иіс пен түсті ойында сақтаған. Олар оның миының «құнарлылығын» арттырған», – дейді Бернард. Ол атасының өсиетін орындап, осы музейді 2003 жылы анасы Кристина Руис-Пикассомен бірге ашқан.

Данышпан адамның тұлғасын әрқашанда даналықтың дәнін тәрбие-біліммен сусындататын ата-анасы мен ұстаздары қалыптас­тырады. Пикассоның анасы Мария Пикассо Лопес Құдайдан ұл сұрап жалбарынатын, сондықтан тұңғышын төбесіне көтеретін. «Анасы оны қатты еркелететін», – дейді Клод Пикассо. Клод – әкесінің шығармашылық туындыларының заңды әкімшісі. Бала кезінен Пабло өнер тілімен сөйлесетін, ол тілі шықпай жатып сурет сала бастады. Оның алғашқы сөзі piz болды, бұл lápiz – қарындаш деген сөздің қысқаша түрі еді. Моцарт сияқты Пикассоның да әкесі Хосе Руис Бласко осы саланың маманы еді, ол ұлының алғашқы ұстазы болды. «Ол әкесінің бұрын-соңды тәлім берген үздік шәкірті еді, – дейді Клод, – Пикассоның дарындылығы әкесінен асып түсе бастағанда ол әлі бала болатын. Әкесінің, бәлкім, ұлының талантына жай ғана тамсанып қоймай, абдырап қалған кездері жоқ емес».

Отбасы мүшелері данышпан мұрасын жақсы сақтап қалды. Оливьер Видмайер-Пикассо атасын ешқашан көрмеген, бірақ ол өзінің айтуынша, өсек-аяң, аңыз бен ақиқат арасын дұрыс ажырату үшін суретші туралы екі кітап жазған. Мамандығы бойынша заңгер Оливьер атасы есімімен атаулы автокөлік шығару үшін француздың Citroën автоөндірушісімен келісімге отырады. «Сіз Пикассомен бірге, Пикассо салған дүниелермен, не Пикассосыз өмір сүресіз», – дейді ол.

Қорқыныш пен үрейдің мұндай қоспасы дарындыларға жат нәрсе емес. Латын тіліндегі prodigium (дарынды) сөзінің қосымша мағынасы күтпеген әрі «қошеметтенбейтін және бәлкім, қауіпті» дегенді білдіреді», – дейді осы салада көптен зерттеумен айналысатын Дэвид Хенри Фелдман. Дарындылар кәмелетке толғанға дейін-ақ ересек адам істей алатын нәрселерді жоғары деңгейде атқара алады: қатарластары әлі жіппен секіруді үйреніп жүргенде олар Людвиг ван Бетховеннің сонаталарын орындайды немесе күрделі математикалық есептерді шешеді. «Бұл біздің дүние туралы пікірімізге ой салуы тиіс», – дейді Фелдман.

Мұндай ерте шеберлік қайдан пайда болады? Дарындылар сирек кездесетіндіктен оларды зерттеу де қиынға соғады. Мұндай тұлғалардың сынамасынан ада болса да Бостон колледжі Өнер және сана зертханасының директоры Эллен Виннер өзі зерттегендері арасынан бірнеше ортақ сипатты анықтады. Ерте жетілген суретшілердің визуалды есте сақтау қабілеттері жоғары, олар болмашы ұсақ нәрселерге жіті назар аударады, шынайылыққа жақын сурет сала алады және қатарластарынан әлдеқайда ерте суреттерінде үшінші өлшемді көрсете алады. Виннер мұндай балалардың бо­­йында «шыңдалу құштарлығын» тудыратын тума талант болады деп есептейді. Бұл – әр мүмкіндікті пайдаланып сызып-бояуға деген мәжбүрлеуші-құштарлық сезімі.

Мұндай сипаттардың барлығы Пикассоның бойынан табылған және ол өмірінің ерте кезеңінде осы қабілетімен мақтанған. 1946 жылы балалардың көркемөнер шығармаларының көрмесіне барғаннан кейін айтқан мынадай атақты сөзі бар: «Мен мұндай шараға ешқашан қатыса алмас едім, өйткені 12 жасымда мен Рафаэль сияқты сурет сала бастадым». Отбасы мүшелері Пикассоның бала кезінде бір отырғанда сағаттар бойы сурет салуға беріліп кететінін еске алады. Кейде ол «тапсырыс» алатын, мәселен, жиені Мария есектің суретін ұнататын. Осылай ол әбден қалжырағанша жалғастыра беретін. Оның алғашқы сақталған туындылары 1890 жылы салынған деп айтылады. Ол уақытта Паблоның жасы тоғызға қараған және сол туындылардың қатарында атқа мінген матадор бейнеленген «Le Picador» майлы бояумен салған көркемсуреті бар.

Аз жыл ішінде Пикассо отбасы мен достарының портреттерін шебер сала бастады. 16 жасқа келгенде еңбегінің арқасында Мадрид қаласындағы Сан-Фернандо бейнелеу өнерінің корольдік академиясына қабылданады. Ол Прадо музейінде өзі тәнті болған испан шеберлерінің, соның ішінде Диего Веласкес мен Эль-Греконың еңбектерін зерттейді. «Оның бар ойы сурет өнері болатын, – дейді Клод. – Сурет дегенде ішер асын жерге қоятын. Ол басынан бақайшағына дейін суретші еді».

Алғаш Парижге келген кезінде суретші Пикассоның қалтасында соқыр тиын да жоқ-тұғын. Алайда ол дүниеден миллионер болып озды. Көз жұмған соң 45 жыл өткенде Пикассоның туындылары жаһандық брендке айналды. Қытайлық киномагнат Ваң Жоңчун мына Франсуа Жило портретін 2015 жылы 29,9 миллион АҚШ долларына сатып алды.

Көп жағдайда адамның дарыны тәрбиемен келетін дүние емес, данышпандық әлдебір дағдыны мінсіз меңгеруге тәуелділік емес. Данышпанның бойында өзгеріс енгізе алатын күш, өжеттік және шығармашылық әлеміне төңкеріс әкелетіндей тұлғалық қасиеттері болуы керек. Поль Сезанн, Жорж Сера және басқа да пост-импрессионизм өкілдерінің жылтыр бояуынан арылып шығып, қылқаламдарын нақты бір пішіндермен және эмоциялық интенсивтілікпен ұштаған уақытта Пикассо бала болатын.

Өз кезегі келгенде Пикассо арпалысқан бұқаның күшін еселей түсті. 1907 жылы салған «Les Demoiselles d’Avignon» суретінде дәстүрлі композиция, көзқарас пен эстетикалық тартымдылықтан асып түсті. Бардельдегі жалаңаш әйелдер бейнеленген шығармада ке­­йіпкерлердің бет-жүздері шимайланып, тәндері қисық-қисық салынған. Бұл Пикассоның ең жақын деген достарының да таңданысын тудырды. Бірақ бұл туынды өнердің радикалды даму бағытындағы, кубизмдегі белгітасқа айналып, ХХ ғасырдың ең маңыз­­ды картиналар тізімінің басынан орын алды. Клодтың айтуынша, сол сәтте бар адамның өнер туралы түсінігін астаң-кестең болған.Оның өнері ешқашан адам көңілін қуантуды көздемеген. Ұлының айтуынша, ақы алудан қашатын, оның орнына өзі қалаған нәрселерді салып, адамдардың қызығушылық танытуын күткен. Ендеше, назарымызды аударатын не нәрсе? Бұл жерде ғылым қызықты ой ұсынады. Жаңадан пайда болған нейроэстетика саласында зерттеушілер адамдардың көркемөнерге – «Клод Моненің «тұңғиықтарынан» Марк Ротконың «тікбұрыштарына» дейінгі» деген қызығушылығын жақсырақ түсіну үшін ми томографиясын пайдалануда. Зерттеулердің бірінде Франкфурт қаласындағы Макс Планк атындағы эмпирикалық эстетика институтының нейроғалымы Эдвард Вессел адамдарға жүзден астам көркемөнер туындысын көрсете отырып, миды сканерлік түсірілімнен өткізді. Бұл кезде олар туындыларды бірден төртке дейінгі шкала бойынша бағалап отырды. Бұл жерде «төрт» ең жоғары баға ретінде ең көп эмоция тудыратын туындыға берілді. Туындылар ішінде ең әсерлісі ғана, тіпті естен тандырып, жанды баурайтындары мидың «пассивті жұмыс режимі желісін» іске қосқан. Бұл тереңірек еніп, біздің ойымыз бен сезімімізді талдауға мүмкіндік береді.

Ғалымдар өнердің миға әсерін анықтап жатыр. Хьюстон университетінің профессоры Хосе Контрерас-Видал ми толқындарын жазып алу үшін сәулелі диагностика әдісін пайдалануды. Нейроғылым бір күні шығармашылықтың биологиялық құпиясын ашуы мүмкін.

«Сыртқы көзқарас пен ішкі пайымдаудың осыншалық теңгерімі – ерекше жағдай, – дейді Вессел, – бұл – мидың ерекше ахуалы».

Миды зерттейтін ғылым мұны растағанға дейін Пикассо осы динамиканы түсініп үлгергенге ұқсайды. Бірде ол: «Картина оған қараған адам арқылы ғана тіріледі», – деп айтқан.

«Ұлылыққа апаратын жолда ешқашан жалғыз жүре алмайсыз. Пикассо шығармашылық әлеміндегі рухани тәлімгерлерін Барселонадағы Quatre Gats кафесінен кезіктіреді. Осында тәжірибелері көбірек испан қылқалам шеберлерімен достасады. Олардың әрқайсысы Пикассоның зымырандай көтерілген ерте кезеңдерінде шабытына шабыт қосып, қанаттандырған» – деп жазады Пикассоның биографі және досы Джон Ричардсон. Пикассо Парижге 22 жасында көшіп барып, жазушылар Гийом Аполлинер мен Гертруда Стайн, суретшілер-Анри Матисс, Андре Дирен және кейіннен Пикассоның кубизм бойынша серіктесіне айналған Жорж Брак тәрізді өжет ойлы тұлғалармен танысады. «Пикассоның бандасы» деп аталған топ Паблоның шығармашылығы мен бәсекелес­тікке ұмтылысын қайрай түскен. Десек те, Пикассоның өзіндік мінез-құлқы мен тұлғасы ерекшеленіп тұратын. Оның өз ісіне құлай берілуі мен өнерге деген аш тәбеті, шеберлігін ұштаудағы талпынысы еш тоқтауды білмейтін. «Шамасы, оны ұдайы белсенді болуға мәжбүрлеген әлдеқандай нейрологиялық нәрсе болса керек», – дейді өнертанушы және Пикассо мен Мари-Тереза Вальтердің немересі Диана Видмайер Пикассо. Мари-Тереза Пикассоның ең жарқын музаларының бірі болған және суретші онымен қарым-қатынасын құпия ұстаған.

Пикассоның танымал­дығы мен интернет Қытайдың Шыңжаң өлкесіндегі Дафен ауылында тапсырыс бойынша көшірме сурет бизнесінің ашылуына түрткі болды. Суретші Йолиң Лью күн сайын Пикассоның бірнеше жалған суретін салады. Суретшінің еңбектеріне қатысты құқықтарды басқаратын Париждегі Пикассо әкімшілігі Францияның зияткерлік меншік туралы заңы бойынша осындай көшірмелерді салу мен сату заңсыз екенін айтады.

Пикассо әр нәрседен шабыт алатын: теңіз тасына ойып үкі не ешкі суретін салатын. Ұлының екі ойыншық мәшинесінен бабуиннің бетін мүсіндеген, велосипедтің отыр­ғышы мен үйінді арасынан табылған тот басқан рульден атақты туындысы «Бұқаның басын» жасап шығарған. Пикассоның жұмысы еш толастаған емес: картиналар, мүсіндер, керамикалық бұйымдар, тіпті зергерлік бұйымдар. «Оның өзін де жаңартып отыратын қабілеті болатын, – дейді Диана, – белсенділігі соншалық, еріксіз таңдай қағасыз». Ол өзінің ішкі шығармашылық толқыны қайдан келетінін білмейтіндігін айтқан, бірақ  басында кезген, бөлек-бөлек дүние қолымен, қылқаламымен біртұтас әлемге айналып отырған.

Талант, тәрбие, мүмкіндік және тұлғалық – Пикассоның бойынан табылған қасиеттер. Жолы болғыштығы – бір төбе. Оның жетілген кезі фотография саласының картиналардағы дәстүрлі реализмге аударылатын назарды кері төңкерген заманға тұспа-тұс келді. «Өнер әлемі ережелердің бұзылуы мен төңкерістерге дайын еді, – дейді Нью Йорк қаласында тұратын бейнелеу өнерінің социологі Андрас Сзанто, – жабдығы жаңарған бұқаралық ақпарат құралдары мұны тойлауға дайын-тұғын». Пикассо имидж қалыптастыруда асқан шебер еді. «Ол өз талантын жақсы білді, – дейді Диананың ағасы және Пикассоның немересі Оливьер Видмайер-Пикассо,  болашақта маңызды тұлғаға айналатынын білді».

Кейіннен суретші тегінен әкесінің есімі Руис­­ті алып тастап, анасының атауы көбірек есте қаларлық Пикассоны қалдырады. Туындылары тәртіппен сақталуы үшін шығармаларына дата жаза бастайды. Картинасының алдында маңғаздана тұрғанын, сезім тұңғиығына сүңгіген сәттерін және жағалау­­да балаларымен ойнап жүргенін естелік етіп қалдыру үшін фотографтарды шақырған. 1939 жылға қарай Пикассо Time журналының мұқабасынан көрінді. Редакция оған «өнер акробаты» деген ат берді. «Ол өзінің өмір тарихын мәдениетіміздегі осы алып иірімдердің үстіне жатқыза білді, – дейді Сзанто, –  бұл жағынан шебер болып шықты».

Пикассоның зор таланты ол дүниеге келіп, балалық бал дәурен шағы өткен Малагада пайда болған. Мына граффитиде Пикассоның тұңғыш ұлы Паолоның арлекин болып киінгені бейнеленген 1924 жылғы картинаның көшірмесі салынған.

Данышпанның мұрасы – шарықтау мен қошеметке толы, еліктіретін, бірақ жеке өмірдің ауыр сынақтарына байланған өмір. Пикассо туындыларының мәртебесін көтерген оның жұмысына деген ықыласы мен даралығы, мадақтауға, тіпті табынуға дейін апарды. Өткен жылы Леонардо да Винчидің Salvator Mundi атты туындысы 450 миллионнан астам АҚШ долларына сатылғанға дейін, аукционда ең қымбат бағаға сатылған картина Пикассоның Les Femmes d’Alger атты туындысы болатын: 179,4 миллион АҚШ долларына сатылған. Пикассо туындыларының көрмесіне келетін адамдар саны бойынша рекордт жалғасуда: дәл қазіргі уақытта көпшіліктің назары Лондонда өтетін «Пикассо 1932: Махаббат. Даңқ. Трагедия» деп аталатын блокбастерлік көрмеге ауған. Ахуал кей кездері Пикассоны күйрейтіндей жағдайға жеткізіп отырған. Ауру мен ажалдан қашып жиі төсек жаңғыртқан. Әйелдерінің көбі өзінен ондаған жас кіші болған. Әйелдерге есі кететін, өзі де тартымды еді. «Пикассоның бір кереметі – ішкі «жалыны» күшті болатын, – деп жазады 1904-1912 жылдар арасында Пикассомен бірге Парижде тұрған Фернанда Оливье, – мен бұл тартымдылыққа қарсы тұра алмадым». Оның мінезінде қызғаншақтық әрі әйелді жаратпау­шылық та болды. «Оның өнерін сусындату үшін әйелдер құрбан болған», – деді бірде биограф Ричардсон. Өз алдына бөлек қылқалам шебері және Клодтың анасы Франсуаза Жило мен әпкесі Палома Пикассомен Париждегі бір кафеде 1943 жылы кездеседі. Ол кезде Жило – 21 жаста, ал Пикассо 61-де еді. Өз естелігінде Жило Пикассоның шылымды иегіне тақап, Сена өзеніне ағызып жіберем деп қорқытқанын жазады. Ғұмыры ең ұзақ болған ғашығы – өнер еді. Ол дүние салғаннан кейін трагедиялы оқиғалар тізбектелді: Пикассоның жесірі – Жаклин, көңілдесі – Мария-Тереза, немересі Паблито өздеріне қол жұмсады. Артында қалған балалары мен немерелерінің ол туралы көзқарасы әр бөлек. Ұлы Паолодан туған Марина Пикассоның ойы тіптен қатал: «Оның шығармашылығы адамдардың құрбан болуын талап етті, кез келген адамды қайғы-мұңға батырды», – дейді ол.

Данышпандық жалынының отыны – тынымсыз еңбек. Пикассо – тарихтағы ең еңбекқор суретшілердің бірі. Пикассо туындыларының әлемдегі ең көп коллекция­­сы Франция астанасы – Париждің Маре ауданындағы музейде тұр.

Қалай десек те, Пикассоның тұлғалық даралығы мен кейінгіге қалдырған мұрасы адамзат игілігі екені даусыз.

«Үйде оның қолы жетпеген бұрышы жоқтың қасы», – дейді Клод күн сәулесімен көмкерілген үйінде картина қасында отырып. Әкесінің данышпандығын қалай түсіндіресіз деген сұрағыма қарапайым жауап қайырды: «Қалай түсіндірейін? Түсіндірмеймін. Мен оны түсінемін. Оны бала кезімнен түсінгем».

Автор: Клаудиа Калб, фото: Паоло Вудс және Габриель Галимберти

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

YouTube желісінде «Өзің жаса» атты жеке ғылыми каналы бар Грант Томпсон «Триполи» зымыран ұйымының Блэк-Рок шөліндегі жыл сайынғы ұшыруларынан репортаж беріп тұрғанды ұнатады.

Бәсекесүйгіш әуесқойлардың қолдан жасаған құрылғылары.

Федералды Авиация әкімшілігі зымырандарды 150 шақырымға дейін көкке ұшыруға рұқсат берген.

Солтүстік-батыс Неваданың кеуіп қалған жазығындағы сағым тіршіліктің кез келген белгісін жоққа шығарып тұрғандай. 2016 жылдың күзінде фотограф Роберт Ормерод Блэк-Рок шөлінде суалған көл табанынан зымыран ұшырып көрмек болып, әуесқой зымыран ұшырушылар арасында өткізіліп тұратын сайысқа келеді.

Мақсат – барынша биікке шаншылып, артынан із тастап самғайтын зымыран жасап шығару.

1991 жылы Федералды авиация әкімшілігі «Триполи» зымыран ұйымына жарыс кезінде ракеталарды 150 шақырымға дейін көкке ұшыруға рұқсат берді. Бұл – қолдан жасалған зымырандар үшін қауіпсіз әрі заңды түрде көкке көтерілетін жалғыз мүмкіндік. Жыл сайын 200 шақты әуесқой өз өнертабысын сынау үшін осында жиналады. «Триполи» бұл шараны «қауіпсіздік пен құқықтық шектеулерге байланысты жүзеге асырылатын мекені жарияланбайтын жобалар алаңы» деп атайды.

Бір қатысушы зымыранына GoPro камерасын орнатыпты. Ол Робертке әуеде түсірген суреттерін көрсетті. Зымырандар бір-бірінен өтеді. Егермейстердің бөтелкесіне ұқсайтыны да бар. Басқару орталығында кері санақ жүргізілуде: 5,4,3,2,1. Зымырандар көкке самғап барып, жерге парашютпен қонып жатыр.

13 жастағы Джейк Варшавский, 16 жастағы Лейф Юрветсон секілді әуесқойлар 1991 жылдан бері Блэк-Рок шөлінде жолығып, өздері жасаған құрылғыларын зеңгір аспанға ұшырады.

«Ғарышқа аңсары ауғандардың арманын қалай жүзеге асыруға болады?» – дейді Ормерод. Бұған туған жері – Шотландияның зымыран ұшыру алаңы жауап! Олар өздерінің жұлдызаралық армандарына Жерде де қол жеткізе алады екен. Көп ұзамай ол Марсты модельдеу жобасының ғалымдарымен бірге Юта және «шұғыла аулаушылармен» бірге Исландия жағалауына аттанды. Енді егін өрнектерін суретке түсіріп, астрономдармен бірге оңтүстік Африкаға жол тартпақ. «Олар – қарапайым адамдар, соған қарамастан, ғарышқа жету жолында жарысқа түседі», – дейді Ормерод.

Питер Тини Калифорнияда оқитын баласы Алексис жасаған зымыранды ұстап тұр.

Авторы: Нина Строчлик, фото Роберт Ормерод

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Көші-қон жолдарын мұртаяқты шаяндар көрсете алады

Киттерді белгілеу мен бақылау арқылы олардың басты көші-қон жолдарын анықтауға болады. Алайда бұл бес миллион жыл бұрын олардың ата-тегі жүзіп өткен жолдарды анықтауға жеткіліксіз. Берклидегі Калифорния университетінің ғалымы Ларри Тэйлор киттерге жолсерік болып жүрген бүгінгі мұртаяқты шаяндардың қабықшаларындағы әртүрлі ауа атомдары ежелгі мұхиттар туралы деректерге жол ашады деген сенімде. Осы арқылы ол байырғы киттердің миграциясы мен мұхиттардың эволюциясы туралы тың деректер табатынына еш күмәні жоқ.

Авторы: Лори Кусберт

Нағыз қауіп үңгірден сыртқа қадам басқан кезде төнді. Жарқанат пен жыланға толы үңгірге кірсең де, шықсаң да, абай бол!

Осыдан бірнеше жыл бұрын мен «National Geographic»-тің тапсырмасымен шамамен 100 000 Мысыр жарқанаты қонақтаған ұяны суретке түсіру үшін Угандадағы үңгірге бас сұқтым. Африка үшін жарқанат таңсық мақұлық емес, бірақ мына үңгір өзгеше – пішіні арка тәріздес, қос аузынан да күн сәулесі түсіп тұрды. Үңгірдің төбесі аласа болғандықтан жарқанаттарды суретке жақыннан түсіруге болатын еді.

Мен сақтық үшін респиратор тағып алдым. Қауіп келсе, жерге құлап түскен жарқанаттарды аулау үшін үңгір ішінде жорғалап жүрген питондар мен орман кобраларынан келер деп ойладым. Ішімнен: «Аяқ астыма қарап жүріп, үңгірден аман-есен шықсам болғаны», – деумен болдым. Ойыма бар келгені – осы.

Бірнеше сағатқа созылған жұмыс аяқталып сыртқа шыққанымызда ымырт үйіріле бастаған. Үсті-басымның ластығы мен сәл шаршағаным болмаса, жарқанаттарға жайсыздық тудыра жүріп түсірген суреттеріме көңілім толды десем болады.

Үңгірден жүз қадам аттап шыққаннан кейін тас төбемнен мыңдаған механикалық шылдырмақтың үніне ұқсайтын қорқынышты үн естілді. Сөйтсем, ымырт үйіріле салысымен жарқанаттар үңгірден ұшып шығып, жемтік іздеген беті екен.

Бір сәтке жоғарыға қарағанымда сол жақ көзіме жарқанаттың саңғырығы былш ете қалды. Ондаған жыл бойы жануарларды суретке түсіруді әдетке айналдырғандықтан болар, мен бір нәрсені жақсы білетін едім: қауіп аю, не арыстаннан емес, көбіне кішкентай жануарлардан келеді. Кезінде қолыма қонған бөгелектерді де суретке түсіретінмін. Сондай «кездесулердің» бірінде шағатын паразиттен лейшманиоз ауруын жұқтырып алып, бір айдай химиятерапия қабылдаған кезім де болған.

Лагерьге орала сала АҚШ-тың ауруды бақылау және алдын алу орталығының угандалық бөліміне хабарласып, агенттіктен жарқанаттардың қандай ауру таситынын сұрадым. «Сіздің онда бармауыңыз керек еді, – деді ер кісі, – үңгірде Марбург бар».

Марбург вирусын жұқтырған адам азаппен өледі. Бұл, өз кезегінде, тура Эбола ауруын жұқтыр­ғандай (бұл ауру кейде Эболадан да тезірек о дүниеге аттандыруы мүмкін) геморрагиялық қызбаны қоздырады (сипаттамасы: барлық мүшеңізден қан сорғалайды).

Марбургті анықтау оңай емес. Инфекция жұқтыр­ған болсаңыз, симптомдары үш аптаның ішінде біліне бастайды. Бастың қатты ауыруы, ішкі ағза жұмысының бұзылуы, үдемелі безгек сау жерімді қалдырмас еді. Аурудың таралуы қарқын алып, одан көз жұмғандар 90 пайызға жеткен кездері де болған. «Ауру жұқтырмай тұрып үйіңе қайт», – деді әлгі адам.

Небрасқаға орала салысымен өзіме карантин жариялап, жатын бөлмемнен шықпай жатып алдым. Өмірімде алғаш рет үздіксіз өлім жайлы ойларға шомдым. Бұл жаздың жайма-шуақ күні болатын. Құстар ән салып, ауладан қоқыс көлігінің гүрілі шығып жатты. Әлемге көз жүгіртсең, бәрі өз орнымен жылжып жатқандай көрінеді. Мен ішімнен: «Олар менің жеке басымда не болып жатқанынан бейхабар ма? – деп сұрайтынмын. – Әрине, бейхабар. Әйтпесе, бұл ұлттық жаңалыққа айналар еді ғой».

Үш аптадай отбасыма жақындамадым. Қызымның туған күнін залдың ар жағынан қарап тамашалауға мәжбүр болдым. Ас-суымды есіктің алдына қалдырылған күйі алып іштім. Ондай кезде ас та батпайды екен. Бар уақытым ойға шомумен өтті. Ыстығым бар ма? Басым ауыра ма? Дене қызуымды күніне елу рет өлшедім. Қызуым сәл көтерілсе болғаны, тез арада бірнеше шақырым қашықтықтағы ең жақын ауруханаға барып, барлық жерде менің атым жазылған ауа қысымы төмен бөлмеге (вирустың таралуының алдын алу мақсатында) жатуым керек деп санадым. Төсегімде шалқамнан жатып алып, ауа қысымы төмен тенттің мені сақтап тұрғандай елестеттім.

«Африканың Альбертин рифіндегі жабайы әлем» мақаласы үшін Джоэль Сартор Угандадағы үңгірді паналаған жарқанаттарды суретке түсіріп жүрді. Үңгірден шыққан бойда қорғаныш құралын шешкен ол мерт бола жаздады.

Осы күнге дейін Африканың Альбертин рифінің жабайы табиғатын зерттеу маған қызықты болып көрінетін. Біз саңылау жасап, камерамызды суға да, қаңқалардың арасына да жасырып, сусиырды, қорқау мен қабыланды тұмсығына тірелердей қашықтықтан түсіргенбіз. Ветвет маймылы менің кешкі асымды ұрлап жеген кездерді де, піл, арыстан мен тау горилласының шабуылдағанын да өткердік.

Суреттерімнің қаншалықты сәтті шыққан-шықпағанын білгім келді. Тапсырма аяқталғанша Угандада қалмағандықтан, қандай кадрлардан құр қалғанымды ойлап қынжылдым. Бірақ бәрінен бұрын егер орманнан алшақтап кетсем, оның маған берген мүмкіндікті басқаша бағалар едім деп ойладым: отбасым, өмірім, сурет арқылы жабайы әлемді сақтауға талпынудың абсолюттік артықшылығы – нанымды осы тірлікпен тауып келгеніме әлі күнге сене алмаймын.

Жиырма екінші күні карантин аяқталып, аурудың белгісі болмаған соң бөлмемнен шықтым. Африкаға кеткелі алғаш рет ас үстелінің басына жайғастым. Жарым Кэти мен үш балам менің карантинімнің аяқталғанын тойлау үшін бірдеңелер дайындап жатты. Әлдебіреу блендерді қосты.

Бір мезетте бөлме мыңдаған жарқанаттың ұшқан дауысына толып кеткендей болды. Көзімді тарс жұмдым, не боларын кім білсін.

Авторы және фото: Джоэль Сартор

Фотограф Джоэль Сартор – тордағы әр жануардың фото мұрағатын жасауға қатысты National Geographic қоғамымен ортақ «Фото-Араша» көпжылдық жобасының негізін қалаушы.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Бұрынғы ғарышкер Скотт Келли «Әулие Патрик» күнінен басқа америкалық мерекелердің бәрін ғарышта өткізіпті. Ол Халықаралық ғарыш стансасында соңы рет 2015 жылғы наурыздың соңынан 2016 жылғы нау­рызға дейін болды. Оның миссиясы – ғарышта ұзақ мерзімде болған адам денесі қандай биологиялық өзгеріске ұшырайтындығын зерттеп, Марсқа сапар шегер адам үлгісін жасап шығару. Бірақ ол жерге бір жылдың ішінде қайта оралды. Бұл – Келлидің 1999 және 2016 жылдар аралығында Орбитада өткізген төрт ұзақ сапарының бірі.

Ғарышта уақыт өзгеше жылдамдықпен өтеді. Әр 90 минут сайын жер жүзін бір айналып шығып жүргенде «бір күн» деген ұғымның мағынасын айту қиын. Әрбір өткен 24 сағат бір-бірінен айнымайды. Оның жаңа «Endurance: A Year in Space, A Life time of Discovery» кітабында ғарышта өткен бар уақытын қосқандағы 520 күнінің жолжазбасы жазылған.

Бірақ топ мүшелері үлкен мерекелер кезінде «Орбитаның» қара тыныштығын бұзып, бір марқайып қалады. 2015 жылы Алғыс айту күнін америкалық ғарышкерлер күркетауықтың суық етімен тойлады. Рождество кешінде Келли Жердің үстінен түсірілген фотомен твиттерде бөлісті. АҚШ, Италия, Жапония және Ұлыбритания ғарыш агенттіктерінің өкілдері бар жерде ондай мерекелер көбейіп кететін еді.

Әйтсе де, онда бір ерекшелік бар. «Жаңа жыл – ғарыш стансасында Рождествоға қарағанда мерейлі. Себебі оны бүкіл халық бір күнде тойлайды», – дейді Келли. Ол жерге қарап, ондағы кішкене жарық ноқаттар – фейерверк­терді көргенін еске алады.

«ЖАҢА ЖЫЛ – ҒАРЫШ СТАНСАСЫНДА РОЖДЕСТВОҒА ҚАРАҒАНДА МЕРЕЙЛІ МЕРЕКЕ, СЕБЕБІ ОНЫ БҮКІЛ ХАЛЫҚ БІР КҮНДЕ ТОЙЛАЙДЫ» СКОТТ КЕЛЛИ, ҒАРЫШКЕР

АВТОРЫ: ДЭНИЕЛЬ СТОУН, ФОТО: НАСА; СКОТТ КЕЛЛИ

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Антибиотиктер жаныңызды аман алып қалуы мүмкін. Бірақ олардың адам денсаулығына келтірер залалы да аз емес. Жуырда жасалған зерттеу жұмыстары оларды балаға ерте жастан беру баланың семіздікке шалдықтыратынын анықтады.

Антибиотиктер бактерияны өлтіретіні анық. Алайда бактерия қауіпті инфекциялардың бетін қайтарса жақсы ғой, бірақ ондай дәрілер ағзадағы басқа да пайдалы бактерияларды да қырып салатынын ескеруіміз керек. Бұның арты қиындықтар тудыруы мүмкін.

Біздің денеміз бактерияға толы. Адам микробиомассасының бір бөлігі болып табылатын бұл бактериялар біздің тіршілігіміз үшін аса маңызды. Денеміздегі басқа микроорганизмдермен бірге олар біздің ас қорытуымызға, қалыпты өсуіміз бен иммундық жүйеміздің сақталып тұруына өз пайдасын тигізеді. Антибиотиктерді қабылдаған кезде, біз байқаусызда пайдалы бактерияларды да өлтіріп аламыз. Бір қарағанда, бұл үлкен проблема да еместей болып көрінуі мүмкін. «Әлем бактерияға толы, оны алмастыра салу қиын боп па?» дерсіз. Алайда, микробиомассамызды жақсырақ таныған сайын сәби шағымыздан бері бойымыздан табылатын бактериялар маңыздылығының зор екеніне көз жеткіземіз.

Зерттеу жұмыстары өсе келе семіздік ауруына ұшырау қауіпі кесір тілігі арқылы дүниеге келген сәбилерде жоғары екенін анықтаған. Мұның бір себебі — табиғи жолмен туылмаған нәрестелердің өсе келе қажетті бактериялар мөлшерінің жетіспеушілігі өзінің кері әсерін тигізбей қоймайды.

Ғалымдар әскери денсаулық сақтау мекемесінің қарамағындағы үш жүз мыңнан аса нәрестеге бақылау жүргізеді. Олар сәби өмірінің алғашқы екі жылында антибиотик қабылдап-қабылдамағандарына баса мән берді. Сонымен қатар, ғалымдар балаларға асқазан рефлюксін емдеу үшін тағайындалатын асқазан қышқылын азайтатын екі дәрінің біреуі берілген-берілмегенін сұрап е. Антацидті қабылдау ауыз бен мұрын қуысынан ішекке қарай жылжыған бактериялардың асқазан қышқылынан өлуіне мүмкіндік беру және бактерияларды өлтіруі арқылы оларды құбылтуы мүмкін екенін көрсетті.

Зерттеу нәтижелері көрсеткеніндей, антибиотиктерді қабылдаған балалардың семіздікке ұшырау қауіпі басқа балаларға қарағанда 26%-ға жоғары болып шықты. Антацидтердің екі түрінің бірін қолданудың өзі аз да болса, семіздік қауіпін арттырады. Ал, антибиотиктерді антацидтермен бірге қабылдау антацидтерді ұзақ уақыт қабылдағандай әсер беретіндіктен, қауіпі тіптен жоғары.

Қызық болғанда, фермерлер біршама уақыт бойы мұны өз пайдаларына шешіп келіпті. Туыла салысымен антибиотик қабылдаған малдың салмағы артып, еті мол болатын көрінеді. Антибиотикті төрт-түлік малға беру фермерлердің қалталарын қампайтқанымен, антибиотикке төзімділікті де қалыптастырады.

Жастай антибиотиктер мен антацидтерді қабылдау семіздікке ұшыратып қана қоймай, тамаққа аллергияны қоздырып, демікпе секілді өзге аллергиялық ауруларды да ушықтырады. Бұдан шығатын қорытынды — тәніміздегі бактерияға кедергі келтіретін «дәрәлерді» қабылдарда абай болған абзал.

Жоғарыда айтқанымдай, антибиотиктер өмірімізді сақтап қалуы мүмкін, дей тұрғанмен, денеміздегі қажетті бактериялардың жойылып кетуіне де әсер ететінін естен шығармауымыз керек. Біз көбіне антибиотиктерді аса қажет болмаса да қабылдаймыз. Мәселен, тұмауға қарсы жазылған дәрілердің көбі вирустық инфекцияға қарсы дәрілер. Кей құлақ инфекциясы секілді ауруларды антибиотиксіз де емдеуге болады. Біз антибиотиктерді қолдануымыз керек болған жағдайда да оларды белгіленген мерзімінен ұзағырақ немесе қажетінен мықтырақ антибиотиктерді пайдаланамыз.

Дәрі-дәрмекті бізге тағайындайтын дәрігерлер болғандықтан, өзгерісті алып келу де солардың қолында. Дегенмен, ата-аналар да қол қусырып қарап отыра бермей, антибиотикті (немесе антацидті) тағайындау шынымен міндетті не міндетті емес екенін дәрігерден сұрап алуы керек. Егер дәрігер міндетті екенін алға тартса, оны балаға беру керек.

Біз өзіміз бен балаларымыздың денсаулығына есепсіз залал келтіретін семіздік індетінің қақ ортасында тұрмыз. Осы жолайрықтан шығу үшін барлығымызға белгілі бір деңгейде білім қажет. Ал ол білімді тек ғылыми материалдардан ғана іздеген жөн.

Авторы: Клэр Маккарти

Саңырауқұлақ пен бактерияның өзара әрекеттесуін зерттеу кейбір сауалға жауап.

Ірімшік жасау – өнер ғана емес, сондай-ақ ғылым. Өзге ұйытқы, комбуча, кимчи тектес ферменттелген тағамдар секілді ірімшік те бактерия, ашытқы мен зеңнің қосындысынан жасалады. Ірімшік көбіне ұйыған сүттен әзірленеді, бірақ микробтардың бір түрін қосу арқылы ол өзіндік текстура мен иіске бөленеді. Ірімшіктің қалың қабығында микробтар өсіп көбейіп, ылғалды ұстап тұратын қабат түзуге көмектеседі.

Микробиолог Бенджамин Вулфтің зертханасы  ірімшіктің шағын экожүйесіндегі (адамның ішегіндегі немесе топырақтағы экожүйемен салыстырғанда) өмірді зерттейді. «Мына ірімшік қабығында соғыс пен бейбіт кезең күнде алмасады», – дейді Вулф. Микробтардың «мінезіне» ненің әсер ететінін түсіну арқылы оларды өзгертіп, басқара аламыз. Осылайша, дәрі-дәрмектің тиімдірек түрлерін ойлап табуға болады. Дәм – бұл мәселенің басы ғана!

Авторы: Дэниель Стоун

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Таксидермия сужүрек айналысатын іс емес. Өнердің бұл түрі жануарлардың қаңқаларын аралау, қыру, құлақ пен басқа жерлерін бөлшектеу секілді тұлып құрастыру процесінен тұрады. Алынған тері күйдіріліп, манекенге кигізіліп, тігіледі. Мақсат – жануарды тірі кезіндегідей қаз қалпында сақтау. Лос-Анжелес округіндегі Ұлттық тарих музейінің таксидермисі Тимофей Бовард көптеген жануарға осылай «жан бітірген». Алайда, өзінің айтуынша, кейбіреулеріне тиіспейді. «Өзімнің үй жануарларыммен олай істемеймін», – дейді ол.

1. Қыру пышағы. Дайындық жануардың терісін кейде қыру пышағы не ет кесетін машинамен жұқартудан басталады.
2. Егеуіштер. Көбікті манекеннің бұлшық еттерімен бірге басқа да анатомиясын жасауға егеуіштер пайдаланылады.
3. Болат қайрақ. Пышақтың жүзін өткірлеу үшін керек.
4. Жалған көз алмасы. Шыны көздер бұрынғыдан да шынайы көрінеді.
5. Мүсіндеу құралдары. Кей таксидермистер жануардың терісімен қапталған көбікті манекенге пішін беру үшін саз қолданады.
6. Штангенциркуль. Үлгі не мүсіннің дене бөліктерін өлшеу құралы.
7. Қайқы пышақ. Терідегі ет пен майды сылып алу құралы.
8. Іскек пен тегістеу құр. Қауырсынды тазалау сияқты мұқият орындалатын жұмысқа шағын құралдар мен ептілік керек.
9. Қайшы. Көздерді оңай шұқып алу үшін әрі қиын тұстарға жету үшін үлкен қайшы керек.
10. Үлгі. Қызыл тәжді тотықұс құрастыруға дайын.
11. Аэрограф. Жалаңаш теріні бояуға қолданылады.
12. Шаш қыстырғыш. Құс кепкен кезде қауырсындарын ұстап тұру үшін қажет.
13. Тазартуға арналған пышақтар. Мұндай пышақтар – сылуға, құлақтың ішін сыртына айналдыруға, ерінді тілуге таптырмас дүние.

Авторы: Катерина Цукерман, Фото: Марк Тиссен

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Coreopsis tinctoria – солтүстік Америкаға тән өсімдік. Ол ультракүлгін сәуленің астында суретке түсірілгенде жалтырайды.

Ультракүлгін сәулеге жүгіну әдісі қарапайым өсімдіктердің жасырын, түрлі-түсті, тіпті жарқын аттрибуттарын паш етеді.

Алдымен Грейг Берроуз бір гүлді таңдап алады. Ол парк пен жолдың жарығын мұқият аралап, қажетті гүлді іздейді. Талаптарды қанағаттандыратын «құрылысы» толық, текстурасы ауқымды «үміткер» табылған кезде оны үйіне алып келеді. Егер үлгі табылмаса, оны өзінің бақшасында өсіреді.

Myrtus communis гүлінің жанынан сіз байқамай өте шығуыңыз мүмкін. Оның ақ гүлдеріндегі тозаң реңі ультракүлгін сәуле түскен кезде ерекше түрленіп шығады.

Берроуз Лос-Анжелес жанындағы түрлі гүл өсетін басты ауданда тұрады. 2014 жылдан бері ол гүлдерді ультракүлгін көрінетін флуоресценция (УККФ) әдісі бойынша фотоға түсіріп келеді. Осы сәуле арқылы гүл түсі құбылып, қарапайым түстер түрленіп, өзге әлемге тән бейне шығады. Флуоресценциясы ең ерекше гүлдер: дәстүргүл мен күнбағыс. Олар сәуле түскенде, ашық түске еніп, жылтырайды. Көптеген гүл кәдуілгі жарықта көрсеткен сұлулықтарынан мүлде басқа ғажайыпты паш етеді.

Monarda тұқымдасының кейбір түрлі-түсті гүлдері «ара бальзамы» не «бергамот» деген атымен белгілі. Ультракүлгін сәуленің астында гүл үстіндегі тозаң электрленген кемпірқосақтай көрінеді.

УККФ процесі тастай дерлік қараңғылық пен гүлдің мүлде қозғалыссыз тұруын қажет етеді. Гүлдер ешқайда қашып кетпейді, бірақ 20 секунд ультракүлгін сәуленің астында тұрған соң олар солып не жабылып қалуы мүмкін. Әр суретке түсірген сайын Берроуз демін ішіне тартып тұрады, өйткені қате дем алып, ауада тозаң қозғалатын болса, сурет бұлдыр­лап кетуі немесе кедергі келтіретін бөлшектер пайда болуы мүмкін. Бұл өнертабыстың нәтижесінде, жалтырақтармен безендірілген ботаникалық портреттер топтамасын аламыз.

Ал Pyrus calleryana-ның аппақ гүлдері күлгін болып көрінеді. Қалыпты жағдайда адамдар жалпы түстерді көреді (мысалы, шөп жасылдан өзге барлық азырақ түс жұтып қояды). Флуоресценция – бір толқын ұзындығының өзге ұзындық­тағы радиа­цияны жұтып қоятын жарық шығарындысы. Сол себепті гүл тек ультракүлгін сәуле түскенде ғана бұл түстерге енеді.

«Мен көз алдымыздағы дүниелердің бұрын-соңды байқалмаған тұстарын көрсетемін», – дейді Берроуз. Оның айтуынша, ашық көріністер ең қызықты дүниелерді тұмшалап тұрады екен.

Ақ гүлді мәрмәр каланхое (сол жақта) Берроуздың студиясында алқызыл түске айналады.

Авторы: Даниель Стоун, Фото: Грейг Берроуз

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Түр-тұрпаты ерекше құстың билеген қимылы ғалымдарды қайран қалдырды.

Ормандағы құлаған ағаш жай ғана ерекше көрінуі мүмкін, бірақ кейбір жұмақ құстары үшін (торғайтәрізділер отрядының бір тұқымдасы) бұл – жұп іздейтін мекен өзін көрсетуге арналған сахна. «Корнельдің жұмақ құстары» жобасын жүзеге асыратын Эдвин Скоулз пен National Geographic фотографы әрі биолог Тим Ламан Жаңа Гвинеяның Арфак тауларында зерттеу жұмыстарымен жүргенде көлденең жатқан бөренені көреді. Олар құстардың бір-біріне деген ерекше ықыласын аңдымақ болып, бөрененің ішіне камера орнатады. «Камераға түсіп қалған қанатты басқа құстардан ерекшеленетін, – дейді Скоулз. – Оның қауырсындары жарты ай тәрізді үлпілдеп тұрды, ал қимылдары, құдды денеңнің тек беліңнен төменгі жағы латын биін билеп тұрғандай, тіптен өзгеше еді. Бұл олардың генетикалық түрлену туралы жаңалықтарын растады.

Авторы: Нина Строчлик

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Инновациялық геноматика институтының (ИГИ) ғалымдары Crispr деп аталатын генөңдеуші технологияны іске қосу үшін шоколад шығаратын Mars компаниясымен бірікті. Мақсат – кең таралған сияпат түрін сақтап қалу. Ол үшін какао ағашына батыс Африканың егін алқаптарынан келетін вирусқа төтеп бере алатындай иммундық жүйе қалыптас­тыру керек. «Екі қоянды бір оқпен атамыз», – дейді ИГИ-лік Сюзан Дженкинс.

Авторы: Нина Строчлик

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Данияда жасалған Sprout қарындашы ерекшелігімен таңғалдырады. Оның екінші ұшындағы қалыпты өшіргіштің орнында дәндер салынған биоыдырағыш капсула тұр. Қарындашыңыз таусылғаннан кейін сіз оны топыраққа көміп, суарып тұрсаңыз раушан мен райхан секілді басқа да сегіз гүлдің біреуі өсіп шығады.

Авторы: Нина Строчлик

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

*КУМКУАТТЫҢ ЦИТРУС ТҰҚЫМДАСЫНА ЖАТАТЫНЫНА НЕ ЖАТПАЙТЫНЫНА ӘЛІ ДЕ КЕЛІСІҢКІРЕМЕЙДІ. **ПОМЕЛО ГЕНІНІҢ КІШКЕНЕ ҮЙЛЕСІМІ КӨПТЕГЕН ТАЗА МАНДАРИНДЕРДЕ БАР.

Цитрус секілді жеміс жоқ. Оңтүстік және Шығыс Азияда цитрон, грейпфрут және мандарин секілді цитрусты жеміс түрлері жиі өседі. Осы үш жеміс пен көпшілікке беймәлім тағы бірнеше түр мутацияға ұшырауға бейім келеді. Және сирек ұшырасатын генетикалық құбылысқа ие.

Яғни, олардың тұқымдары өздігінен де, ғалымдардың араласуымен де будандаса береді. Сіз дәмін татқан апельсин, лимон, лайм мен грейпфрут тұмса табиғатта өздігінен тозаңданса, ал бақтарда сұрыпты будандастырылады.

Еш жеміс осындай ерекше асыл тұқымдылығымен мақтана алмайды. Заманауи зерттеу цитрустың шығу тегін айқындап жатыр, пайда болғанына әлі 300 жыл да тола қоймаған грейпфрут – адамның қолымен жасалған туынды. Ал жалпы цитрусты жемістердің бірқатары ежелден бар. 2013 жылы Қытайдың Юнин провинциясында тасқа айналған күйі табылған цитрус жапырағы, Миоцен дәуірінен, яғни жеті млн. жыл бұрын да бар болғанын көрсетеді. Алайда адам баласы бұл әлемге үлкен дағдарыс алып келді. Мыңдаған жабайы түрден тек кіндікті апельсин, эврика лимоны және мексика лаймы секілді ондаған түрі ғана қалды. Ал олардың құрылымында тек бір пайыз ғана цитрус бар.

«Цитруста ерекше сүйкімділік, еркелік, тіпті тартымдылық та бар, – дейді жеміс зерттеушісі Дэвид Карп (Ғылыми жұмысы оң жақтағы суретте сипатталады). – Хуанглонгбинг деген ағаштың өсуін тежейтін бактериялық ауру сауданы барлық жерде азайтты, тіпті апельсинімен әйгілі Флориданы да сау қалдырмады. Десек те, болашақта цитрус жемістерінің түрлері бүгінгіден де көп болатын секілді». Сұрыптаушы әрі генетик Фред Гмиттер: «Цитрус бәсекеге қабілетті», – дейді. Жаһан ғалымдары тәттірек, сүйексіз, аршуға жеңіл мандарин, апельсиндерді бәсекеге төтеп бере алатындай етіп дамытып жатыр. Болашақта сіздер бұрын-соңды көрмеген жаңа жеміс түрлерінің дәмін татуыңыз мүмкін.

Жемістің шығу тегі: Ғалымдар бұрынғы және қазіргі генетикалық зерттеулерді қолданып цитрус тұқымдастардың шығу тегін анықтады.

Авторы: Даниел Стоун

МОНИКА СЕРРАНО, NGM ҚЫЗМЕТКЕРІ, ДЕРЕККӨЗ: ДЭЙВИД КАРП, КАЛИФОРНИЯ УНИВЕРСИТЕТІ, РИВЕРСАЙД

Фотограф Зак Нойл үшін су бетіндегі қоқысты суретке түсіру таңғаларлық жайт емес. Алайда ол Джава жаға­лауында жүргенде жаға ұстатар жайтқа тап болды. Ол 2012 жылы индонезия­лық серферші Деде Суриянадан (оң жақта) сұхбат алып жатып өзін қоқыс теңізіне түсіп кеткендей сезініпті. «Бұл таңғаларлық жағдай, – дейді ол, –  тіпті, теңізден адамның мәйітін көріп қалам ба деп қауіптендім».

Жыл сайын шамамен сегіз миллион тонна пластик мұхитқа тасталады екен. 2015 жылғы баяндамада қай елдердің мұхитты қатты ластайтыны айтылды. Тізімнің жуан басына Қытай, Филиппин және Индонезия жайғасыпты.

«Қоқыс толы жағалаулар тек Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне ғана тән емес, – дейді су биологы әрі «Мұхитты қорғау және қоқыстан таза теңіз» бағдарламасының жетекшісі Николя Маллос. – Бұл өкінішке қарай, дамушы елдердің біршамасы үшін қалыпты жайт».

Қоқыс ғаламдық проблемаға айнал­ғаны­мен, Маллос жақсылықтан үмітсіз емес. Мәселен, 2016 жылы АҚШ-тың Калифорния штаты дауыс берушілері мемлекеттің пластикалық қалталарға тыйым салуына қол жеткізді. «Индонезия да қарап жатқан жоқ. Онда белсенділер күн санап көбеюде», – дейді Маллос. Басқаша айтқанда, тазалық үшін күрес басталып келеді.

Авторы: Катерина Цукерман

«Сіздің алдыңызда мегафауна. Осынау керемет жануар туралы бізде мәлімет жоқтың қасы», – дейді алып теңіз перісі немесе манта (Manta birostris) жайлы теңіз биологі Джозуа Стюарт.

Ұзындығы – 7 метр, ал салмағы 1800 килограмм болатын алып теңіз мақұлығы бар суға секіруге қалай қарайсыз? Мұхиттағы ірі теңіз перілерін зерттеу­мен айналысатын биолог Джозуа Стюарт үшін бұл күнделікті жұмыс.

«Олар рифте саяхаттап жүрген елеусіз ұшатын алып В-52 бомбалау­шы ұшағы секілді. Манталар – менің тәжірибемдегі жануарлардың арасындағы ең зерек, сезімтал әрі қызық тіршілік иелерінің бірі», – дейді Стюарт. Ол өз тобымен Мехико жағалауынан 480 шақырым қашықтықтағы Ревиллагигедо аралдарына барды. Мақсаты – мұхиттағы алып жануарларға локациялық аспап мен Криттер камерасын пайдаланып көру.

Зиянсыз бекіткіш арқылы Криттер камералары мантаның денесіне алты сағатқа жапсырылады. Оның көмегімен айбынды тіршілік иелерінің құпия өмірінен мәлімет алынады. Оның қайда баратынын, не істейтінін білу арқылы ғалымдар оларды балықшылардан қорғауға көмектеседі. Алып су жануарлары кездейсоқ тұзаққа түсіп қалуы мүмкін. Бұған қоса, теңіз перілерінің желбезек тілімдерінен жалған медикамент жасалады. Сұранысы өсіп келе жатқан Азия нарықтары үшін арнайы аулайтындар да бар. Дегенмен алып балықтардың тірідей дайвинг пен суасты саяхатшыларынан түсіретін пайдасы анағұрлым мол.

«Біз теңіз перілері өз тамағын аулау үшін, көлденеңінен емес, тігінен қозғалатын болар деп болжап отырмыз», – дейді биолог. Манталардың бір орыннан қозғалмауы олардың қауіпсіздігі үшін де аса маңызды. Оларды сақтау шараларын жергілікті деңгейде ұйымдастыру анағұрлым тиімді, өйткені халықаралық деңгейдегі шаралар көптеген елдің қызметін үйлестіруді талап етеді.

Алып жануардың денесіне уақытша камера орнату арқылы ол осынау тіршілік иелерінің құпия әлемі туралы тың ақпарат жинайды.

Авторы: Нора Раппапорт

2018 жыл біртуар ғалымдардың бір парасының жыныстық теріс әрекеттерін әшкерелеумен қатар, оны жүгендемек болған қаржыландырушылар мен кәсіби ғалымдардың атсалысуымен ережелерге де өзгерістер әкелді.

Осы жылы #MeToo қозғалысы көптеген адамды «теріс қылық жасады» деп айыптады. Көңіл көтеру, саясат, БАҚ саласындағы қылмыскерлердің істері қаралып, жазаланса, ғылым саласы да жыныстық алымсақтық пен шабуылдан кенде болмай шықты. Мұндай қылықтан арылу үшін жоба қолдаушылары мен оқу орындары ғылыми мәдениет пен марапаттау жүйесін өзгертуге батыл қадамдар жасады.

Көктемде белсенділер теріс қылыққа қатысы бар оқу орындарындағы ғалымдардың марапатын алып қоюдан және қаржыландырудан бас тартқан оқу орындарына петиция жаза бастады. Олардың арасында: Ұлттық ғалымдар академиясы (ҰҒА), Америкалық ғылымды дамыту ассоциациясы (АҒДА), Говард Хьюз медициналық институты мен Ұлттық медицина инситуттары да бар. Кейіннен, АҒДА «кәсіби этиканы бұзған шәкірт АҒДА-ның шешімімен өз мәртебесіне лайықсыз деп табылған жағдайда» Шәкіртақы алушы мәртебесінен айыру туралы ереже қабылдағанын жариялады.

Ақпан және мамыр айларында АҚШ-тың Ұлттық ғылыми қоры мен Ұлыбританияның Wecome Trust қоры грант алушы мекемелерге қаржыландырылған бас зерттеушілердің алымсақтыққа жол бергендер туралы хабар берулері керектігін ескертті.

Соған қарамастан, жыл бойы жыныстық алымсақтыққа жол берген ғалымдардың іс-әрекеттері үздіксіз жарияланып тұрды. Олардың арасында:

• Ирвайн қаласындағы Калифорния университетінің генетигі – Франциско Аяла университетте зерттеу жүргізіліп, өзінің әріптестері мен студентттеріне жыныстық қатынасқа шақырғандығы анықталғаннан кейін жұмыстан қуылды. Оқу орнының ең танымал профессоры болуымен қатар, Аяла факультетке миллиондаған доллар қаржы құйып, ғимараттар соқтырып, шәкіртақы тағайындап, өз атынан салым да ашқан тұғын.
• Рочестер университетінің профессоры Флориан Егердің адамдарға олардың келісімінсіз жақындамағаны анықталғаннан кейін, ми ғылымдары профессоры қызметін жалғастыруда. Дегенмен, бұл жағдай мекемеге қатысты сот ісін қозғап, университет президентімен қоса, бірнеше тұлғаның қызметінен кетуіне түрткі болды.
• Колумбияның мемлекеттік қайраткерінің айтуынша, нейроғалым Томас Джессел Колумбия университеті мен Говард Хьюз медицина институтынан «Университет тәртібі мен құндылығын бұзды» деген айып тағылған. Студенттер газеті Джесселдің зертхананың бір мүшесімен жыныстық қатынасқа түскенін жариялады.
• Үш психология және ми ғылымдарының профессоры Уильям Келли, Паул Уален және Тодд Хисертонның үстерінен бірнеше әйел «балағаттады, зорлады» деген мәлімдеме жасады. Істің анық-қанығы анықталған соң, олар Дартмут Колледжінен қуылып, зейнетке шығарылған. Осыдан кейін колледжде улы ортаның қалыптасуына жол берілді деген айыппен жеті әйел арызданды.
• Йель медицина мектебінің профессоры Майкл Саймонстың аспирантқа жыныстық алымсақтық танытып, оның Йель мектебінде дәрігер болып істейтін күйеуіне әділетсіз қарым-қатынас жасағаны анықталған уақыттан төрт жыл өткен кейін жеке қаржыландыруға ие болды. Кафедра мүшелері мен өзгелер бұған қарсылық танытып, Симонстың университеті сотқа беруін талап еткеннен кейін ғана университет қаржыландыруды қайтарып алған.
• Вандербильд университетінің нейроғалымы Дэвид Суиттің кезекті демалысы кезінде университет үстінен іс қозғап, оның конференция кезінде наша қолданып, студентті жыныстық қатынасқа итермелегенін анықтады.
• Солк институтында қатерлі ісік ауруын зерттеуші Индер Вермаға қатысты жеті әйел «жыныстық теріс қылық жасады» деген мәлімдеме жасады. Осы себепті, ол кафедра мүшесі болу құқығынан және PNAS-тың бас редакторы мәртебесінен айырылып қалды.

Үздік герпетолог марапатын табыстарда сөз алған Ричард Фогт слайдтарында далалық жұмыстарды шомылу киімімен жасаған студенттердің суреттерін көрсетемін деп, Twitter секілді бірнеше әлеуметтік желілерде сынға қалды. Марапатты ұсынған Герпетологтар лигасы келесі күні оны қайтарып алды.

Авторы: Шана Вильямс

Ауаның ластануынан жылына жеті миллион адам көз жұмады. Дүние­жүзілік денсаулық сақтау ұйымы 108 елдің 4300 қаласының ауа сапасына талдау жасап, оны ластайтын ең негізгі екі факторды анықтады: көлік шығарындыларын «салақ» басқару стандарты мен отпен тамақ пісіру тәсілі екенін анықтады.

Көмір және керосинмен ас дайындайтын табысы төмен не орташа елдерде өлім деңгейі жоғары. Жүрек ауруы, өкпе обыры мен басқа да індетке шалдығатындар әлдеқайда көп.

Қала халқының артуы мәселені тіптен ушықтырып жіберді. Әлемнің көптеген алып шаһарында ауа құрамы ДДСҰ белгілеген межеден бес есе жоғары. Алайда ұйым Үндістан мен Мексика секілді таза энергия бастамасын және көліктерге қаталдау стандарттар енгізуді қолдап отыр­ған елдерден көп үміт күтеді.

ЕКІ МИЛЛИОННАН АСТАМ ТҰРҒЫНЫ БАР ЕЛДЕР; КЕЙ ҚАЛАЛАР МЕН ЕЛДЕРГЕ ҒАНА ҚОЛЖЕТІМДІ АҚПАРАТ; *орташа концентрациясы (мкг/м³). ДИАМЕТРІ 2,5 МИКРОННАН АЗ (PM2.5) МАЙДА БӨЛШЕКТЕРДІҢ ОРТАША ШОҒЫРЛАНУ КӨРСЕТКІШІ (ΜG/М3). NG ЖУРНАЛЫНЫҢ МҮШЕСІ. ДЕРЕККӨЗДЕР: ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ҰЙЫМЫ; ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК.

Авторы: Моника Серрано мен Шон Макнотон

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.